Ma'ruza matni doc

 
10.4 – савол. Бошскелетлилар ёки умуртқалилар кенжа 
типининг морфо-физиологик хусусиятлари ва 
систематикаси 
Умуртқалилар нафақат хордалилар ичида, балки бутун ҳайвонот дунёсида 
энг юқори даражада ривожланган гуруҳни ташкил қилади. Шундай экан 
бошскелетлиларнинг аждодлари қайси ҳайвонлар ва улар қачон пайдо бўлган? 
Бизларгача етиб келган, ҳаётининг кўп қисмини денгиз остидаги қумларга 
кўмилиб, пассив усулда озиқланувчи бошскелетсизлар, ёки тамоман ўтроқ ҳолга 
ўтган ва бирмунча регрессга учраган асцидиялар каби тубан хордалилар 
умуртқалилар учун аждод бўла оладими? - Албатта йўқ. Чунки 
бошскелетлиларнинг ичида пассив ва ўтроқ формалар учрамайди. Уларнинг 
барчаси актив ҳайвонлардир. Демак, умуртқалиларнинг аждодлари ҳам 
бирмунча серҳаракат ва озиқаларини оғзи билан тутиб ейишга лаёқатли 
ҳайвонлар бўлган. Бундай ҳайвонлар бошскелетсизларнинг бир шохчасини 
ташкил қилган, лекин улар қирилиб кетган ва бизгача уларнинг қолдиқлари 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

сақланиб қолмаган. Шундай қилиб, умуртқалилар бундан тахминан 500 млн. йил 
олдин бошскелетсизларнинг тез ҳаракат қилувчи ва актив усулда озиқланувчи 
гуруҳидан келиб чиққан. 
Ҳозирги пайтда фанда умуртқалиларнинг 40 мингдан ортиқ турлари 
мавжуд бўлиб, улар турлича ҳаёт тарзига ва яшаш шароитига, тана тузилишига 
эга. Умуртқалиларнинг энг майда шакллари 1-2 см (шу хил узунликка эга балиқ 
турлари учрайди, масалан жинсий томондан вояга етган денгиз отчаларининг 
узунлиги 1,2 см), йирикларининг узунлиги 20 м. гача етади (кит акулалари), 
массаси эса бир неча граммлардан 15-20 тоннагача бўлади. 
Бошскелетлилар умуртқасиз ва хордалиларга оид ҳайвонлар ҳисобига 
озиқланади. Талайгина умуртқалилар - ўсимликхўр ҳайвонлар. Шулар билан 
бирга аралаш озиқланишга эга турлари ҳам кўп учрайди. Умуртқалилар дастлаб 
сувда пайдо бўлган ва ҳанузгача уларнинг ярмидан ортиқ турлари турли хил сув 
ҳавзаларида яшаб, ривожланиб келмоқда. Қолган турлари эса сувдан қуруқликка 
узилиб чиққан ва улар ернинг устида, ернинг остида, тоғу-тошларда, 
дарахтларда ҳаёт кечиради. Бошскелетлиларнинг маълум бир гуруҳи учишга 
лаёқатли бўлиб, улар атмосфера ҳавосини ишғол қилишган. Талайгина 
умуртқалилар иккиламчи сув ҳайвонлари бўлиб ҳисобланади.