|
2 Mavzu. Sezgilar klassifikatsiyasi . Sezgilarning o`zgaruvchan shakllari.
Reja:
Interotseptiv sezgilar va ularning inson hatti harakatidagi o`rni.
U.Kennonning gemostazis, introtseptiv sezgilarni fiziologiyasi, psixosomatika haqidagi kontseptsiyasi.
Propriotseptiv sezgilar va ularni faoliyatdagi o`rni. N.A.Bernshteynning tadqiqoti.
Eksterotseptiv sezgilar, ularni klassifikatsiyasi. Kontakt va distant retseptorlar, ularning o`ziga xosligi va xarakteristikasi.
Sezgilarni klassifikatsiyasiga evolyutsion va genetik yondoshuv.
Protopatik va epikritik sezgilar va ularning o`zaro bog’liqligi. Xed tajribalari.
Sezgining oralik shakllari. Nospetsifik sezuvchanlikni muammolari.
Sinesteziyani vujudga kelishi. Sezgilarni o`zaro aloqasi.
Sеzgi nеrv sistеmasining u yoki bu qo`zgоtuvchidan ta’sirlanuvchi rеaksiyalari tarzida хоsil bo`ladi va хar qanday psiхik хоdisa kabi rеflеktоr хususiyatiga ega. Qo`zgatuvchining o`ziga aynan o`хshaydigan analizatоrga ta’siri natijasida хоsil bo`ladigan nеrv jarayoni sеzgining fiziоllоgik asоsi bo`lib хisоblanadi.
Sеzgi chеgaralarga ham egadir.Uning kuyi va yukоri chеgarasi farqlanadi. Sеzgirlikni Mashq yuli bilan yoki maхsus mоrfiy mоdda ta’sirida kuchaytirishga sеnsibilizao`iya dеyiladi.
Adaptatsiya ham sеzgiga хоs хususiyatdir. Adaptatsiya dеb sеzgi оrganlarining tashki ko`zgоvchilarga mоslashishiga aytiladi. Adaptatsiyaning uch turi farq qilinadi:
1.Ko`zgоvchining o`zоk vaqt ta’siri natijasida sеzgining yukоlib kоlishi.
2.Kuchli ko`zgоvchi ta’siri оstida sеzgining zaiflashishi.
3.Kuchsiz ko`zgоvchi ta’siri оstida sеzgirlikning оrtishi.
Sinеstеziya – bu ikki sеzgining yaхlit bir sеzgi bo`lib kushilib kеtishi dеmakdir.
Sensibilizatsiya - analizatorlar o`zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgi organlarining sezuvchanligini ortishidir (Masalan:ovoz ta’sirida ko`rishni o`tkirlashishi). Analizatorlarning markaziy bo`lmalari joylashgan bosh miya qobig`ida qo`zg`alishning tarqalishi va to`plashishi jarayonlari sezgilari o`zaro munosabatning fiziologik mexanizmi bo`lib xisoblanadi.
Sinesteziya - bir analizatorning qo`zg`alish ta’siri ostida boshqa analizatorga xos sezgining xosil bo`lishidir. Ushbu xolat sezgilarning xar-xil turlarida kuzatiladi. Tovush qo`zgatuvchilari ta’sir qilganda sub’ektda ko`rish obrazlari paydo bo`lganda ko`pincha ko`rish, eshitish sinesteziyasi uchraydi.
Sezgi a’zolari sezuvchanligining oshishiga olib boradi va ikki sohani ajratib ko`rsatish mumkin.
1. Sensor nuqsonlar ko`rlik va karlikning o`rnini to`ldirish zaruratidan stixiyali tarzda kelib chiqadigan sentsibilizatsiya.
2. Sub’ekt faoliyati tufayli kasbga xos talablardan kelib chiqadigan sentsibilizatsiya. Ko`rish yoki eshitish sezgisining yo`qotilganligi ma’lum darajada sezuvchanlikning boshqa turlarini rivojlantirish hisobiga to`ldiriladi.
Sezgilarning turlari, ekstroretseptiv sezgilar, introretseptiv sezgilar, proprioretseptiv sezgilar.
1. Eksterotseptiv sezgilar – tashqi olamdagi narsa va hodislarning sifatlarini aks etadi. Ularga ko`rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish va teri sezgilari kiradi.
2. Interotseptiv sezgilar – ichki organlarning turli holatlari aks etadi (Organik, og`riq sezuvchi).
3. Propriotseptiv sezgilar – turli harakat organlarining holatlarini aks etadi (Muskul, harakat, kinetik va muvozanat).
Ko`rish sezgisining organi ko`z, u pardadan iborat: tashqi tomirlari va to`r parda. Ko`rish sezgisining fizik sababchisi yorug`lik to`lqinlari hisoblanadi.
Ranglar axromatik (qora, oq, kulrang) hamda xromatik (qizil, sariq, havorang, ko`k, siyohrangga bo`linadi).
Ko`rish sezgisining markazi miya katta yarim sharlarining ensa bo`lagidir. Eshitish sezgisi – ovozlarni sezish, organi quloq. Tashqi quloq - quloq chanog`i va eshitish bo`shlig`idan iborat. O`rta quloq - uchta suyakchaga mahkamlangan quloq pardasi, ichki yupqa parda, ichki tog`ay. O`rta quloq eshituv suyakchasidan iboratdir. Ular havo to`lqinlarini ichkariga o`tkazadi. Eshitishning miya markazi bosh miyaning chakka qismi.
Eshitish sezgisining sifati:
a) ovoz balandligi;
b) ovozning kuchi;
v) ovoz tembri
Do'stlaringiz bilan baham: |
