|
4.Nutq rivojlanishi davrlari.
1-davr - 2 oydan 11 oygacha.
2-davr - 11 oydan 19 oygacha.
3-davr - 19 oydan 3 yoshgacha.
Nutq rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega:
a) gugulash;
6) g‘udurlanish (soxta so‘zlar);
v) paradigmatik fonetika (1,3-1,5 yoshgacha) - buvi, buva, o‘tir,
o‘tirdi, o‘tiradi;
g) nutqning vaziyatbopligi (J.Piaje - situativ nutq);
d) nutq egotsentrizmi (J.Piaje - egotsentrik nutq).
5. Nutq vujudga kelishining nazariyalari
Psixologiya, psixofiziologiya, psixolingvistika fanlarida to‘plangan nazariy va amaliy materiallar taxdiliga ko‘ra, akustik nutq signallari murgkkab muvofiqlashgan harakatlarning natijasida namoyon bo‘luvchi majmuaviy holatlarning birlashuvi nutq apparati deb ataladi.
Odatda, o‘pka va nafas olish tana a’zolarning muskul harakatlari bosimning oshishini va havo oqimlarining (ichki va tashqi) nutq aktida artikulyatorlar qatnashishini uzluksiz ravishda ta’minlabmturadi.
Nutqni vujudga keltiruvchi umumiy apparat sxemasi uchta jihatni o‘zida aks ettiradi.
1. Nutqning anatomik tasviri:
Ko‘krak qafasi.
O‘pka.
Traxeya.
Ovoz paychalari (aloqalari).
Tomoqtrubkasi.
Halqum bo‘shlig‘i.
Tanglay pardasi.
Og‘iz bo‘shlig‘i.
Burun bo‘shlig‘i.
II. Nugqning funksional elementlari:
Nafas olish tomirlari, muskullarining kuchi.
O‘pka sig‘imi.
Traxeya harakati.
Ovoz paychalari tebranishi yoki harakati.
Tomoq trubkasining funksiyasi.
Halqum bo‘shligining organik vazifasi.
Tanglay pardasining holati (torayishi, kengayishi, shilim-shikligi).
Og‘iz bo‘shlig‘i (uningtarkiblari, a’zolari: tish, havo harakati, kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo).
Burun bo‘shlig‘i va uning tarkibiy a’zolari (kataklari, tukla-ri, namligi, quruqligi).
Og‘izdan nurni (yorug‘likni) kirib kelishi, ya’ni nurlanishi.
Burundan nurni kirib kelishi.
Og‘iz va burundan havo oqimining kirishi.
Ichki tana a’zolaridan havo oqimining chiqib ketishi.
III. Nutqning ekvivalent blok sxemasi:
1, 2, 3 — o‘pka va traxeya sig‘imi,
4 — ovoz (tovush) tebranishining manbai,
5, 6 — hiqildoq va tomoq a’zolarining sig‘imi,
~ tanglay pardasi mexanizmi,
— og‘iz bo‘shlig‘i sig‘imi,
— burun bo‘shlig‘i sig‘imi,
— og‘iz traktidan chiqish signali,
— burun traktidan chiqish signali,
— shovqin manbai.
A. Tomoq— havo bo‘shlig‘i — konfiguratsiya — nutqning paydo bo‘lishi keskin ravishda o‘zgaradi. Gapning bo‘lagi, tarkibiy qismi lotincha «konfiguratsiya» deyiladi, frazeologik jihatdan ushbu atama-da o‘z ifodasini topadi: «qo‘li gul».
B. Bunda etakchi rol o‘ynaydi:
a) tanglay pardasining harakati,
b) til,
v) lab,
g) pastki jag‘.
Akustik tebranishning qo‘zg‘atuvchi mexanizmlari tomoq faoliyati, shovqin va impulsiv, ya’ni ixtiyorsiz qo‘zg‘atish, tovushlarining paydo bo‘lishi, havo oqimining (massasining) tor oralig‘idan o‘tishi, nutq aktining ayrim o‘rinlari bilan uzviy aloqadordirlar. Akustika yunoncha «asshka», ya’ni eshituv, tovush nazariyasi demakdir. CHastotali filtratsiya akustika manbasi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tovushlarning tavsifi:
Har qaysi tilda nutqning paydo bo‘lishida cheklangan tana a’zolari harakati ishtirok etishi mumkin (artikulyar imo-ishoralar).
Artikulyar imo-ishora nutq apparatining xususiyati va holatiga mos tushadi va muayyan nutqtovushining paydo bo‘lishga olib keladi.
3. Artikulyar imo-ishoralar tartib bilan birin-ketin amalga oshiriladi.
IV. Nutqning xususiyatlari.
Matn — ma’no — fikr bildirish.
Ma’lumot (xabar, axborot) bayoni.
Og‘zaki nutkda axborotning muayyan darajada yo‘qolishi.
V.Nutqning fonetik elementi.
VI. Nutqni idrok qilish nazariyasi:
SHkalalashtirish.
Unutish.
Xalaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish: a) akustik, b) vizual, v) taktil...
VII. Dinamik spektogramma:
a) undosh,
b) unli.
VIII. Nutq faoliyati:
Anglash.
Anglash (tushunish).
Qayd qilish (fiksatsiya):
a) nazariy va amaliy axborotlar,
b) takroriy fikrlar,
v) diqqatni yo‘naltirish (soxta diqqat),
g) inson shaxsiyati (shaxs, motiv, motivatsiya, emotsiya, hissiyot,
iroda: emotsional-motivatsion, shaxsiy, irodaviy, kognitiv, regulya-
tiv va boshqalar).
Do'stlaringiz bilan baham: |
