Ma’ruza Ilm-fan va ilmiy tadqiqot tushunchalari va maqsadlari

ilmiy qonunlar
eng muhim tarkibiy zveno hisoblanadi. 
Ular tabiat, jamiyat va tafakkurdagi eng muhim, turg’un, takrorlanadigan ob’ektiv 
ichki bog’lanishlarni aks ettiradi. Odatda qonunlar tushunchalar, kategoriyalarning 
ma’lum bir munosabatlari shaklida namoyon bo’ladi. 
Bilishni umumlashtirish va tizimlashtirishning eng yuqori shakli – bu 
nazariyadir
. 
Nazariya
bu mavjud jarayonlarni va hodisalarni bilish va 
umumlashtirish ularga turli xil omillar ta’sirini tahlil qilish imkonini beradigan 
ilmiy printsiplar va usullarni shakllantiradigan umumlashtirilgan tajriba (amaliyot) 
haqidagi ta’limotga va ularni odamlarning amaliy faoliyatida foydalanish bo’yicha 
tavsiyalar berishga tushuniladi. 

---

Ilm-fan o’z ichiga tadqiqot usullarini ham oladi. Usul deb – biror bir hodisa 
yoki jarayonni nazariy tadqiqot qilish yoki amaliy tekshirish uslubiga tushuniladi. 
Usul – ilm-fanning asosiy vazifasi, borliqning ob’ektiv qonunlarini kashf 
etishning vositasidir. Usul induktsiya va deduktsiya, analiz va sintezni qo’llash 
zaruriyati va o’rnini nazariy va eksperimental tadqiqotlar bilan taqqoslagan holda 
belgilaydi. 
Ixtiyoriy ilmiy nazariya borliqning u yoki bu jarayonlarining tabiatini 
tushuntirishda muayyan bir xususiy usuldan foydalanishni ko’zda tutadi. Umumiy 
va xususiy tadqiqot usullariga tayanib, olim tadqiqotlarni nimadan boshlash 
kerakligi, faktlarga qanday munosabatda bo’lishi, qanday umumlashtirilishi va 
xulosaga qanday yo’l bilan kelishi kabi savollarga javob oladi.
Hozirgi vaqtda, umumuy usul sifatida, tadqiqotning matematik usuli, ya’ni 
hodisa va jarayonlarni miqdoriy o’rganish usuli, katta ahamiyatga ega. Bu 
kibernetika, hisoblash matematikasi va kompyuterlarning jadal rivojlanishi bilan 
bog’liq. 
Olimlarning faktik materiallari yetarli bo’lmagan taqdirda, ular ilmiy 
natijalarga erishish vositasi sifatida gepoteza (faraz) dan foydalanadilar.