Ma’lumki, milodning 79 yilida Italiyaning Gerkulanum va Pompey shaharlari Vezuviy vulqonlari ostida qolib halokatga uchragan. Butun boshli ikkita tirik shahar vulqondan ko’tarilgan kul va shlak qatlamlarini ostida qolib ketgan va oradan juda ko’p yillar o’tgandan keyin bu shahar to’g’risidagi ma’lumotlar xalqning xotirotidan ko’tarilgan edi. 1711 yilda Gerkulanum shahri ustida olib borilayotgan tuproq ishlari paytida bu erdan antik davrga oid buyumlar topildi.
Odamlar qadimgi shaharniig boshqa xududlarida yana huddi shunday buyumlar topib olaverishdi. Butun boshli qadimgi shahar xududida tartibsiz ravishdagi qazishma ishlari, turli odamlar qanday xoxlashsa, shunday qazishib faqat topilmalar topib olishga harakat qilishdi. Qazilgan joylar tarxi, kesmasi, yoki topilma qanday sharoitda turganligi to’g’risidagi ma’lumotlarga umuman ahamiyat berilmadi. Hatto, topilmalar topilgan joydan devoriy suratlar chiqqan bo’lsa ham, unga hech qanday e’tibor berilmadi. Devoriy suratni olib chiqib boshqa biron erda sotishni iloji yo’q edi, chunki uni ko’chirib boshqa erga o’rnatish uslubi ham ishlanmagan edi. Shuning uchun topilma qidiruvchilar bu chuqurni ko’mib, boshqa joydan yana shunday chuqur kazishdi.
Oradap ancha vaqt o’tgandan keyin Italiya hukumatining qarori bilan Gerkulanum hududida ruxsatsiz qazishmalar olib borishni ta’qiqlash to’g’risida qaror chiqardilar. Bu erdagi hukumat qarori bilan qazilayotgan qazishmalar ancha planli, tartibli ravishda amalga oshirila boshlandi. Davlat tomonidan bunday ishlarni amalga oshirilishi natijasida ancha ijobiy, yaxshi natijalarni olishga muvaffaq bo’lindi. Jumladan, 1753 yilda shahar tashqarisida quriladigan villaga o’xshagan bino bilan birgalikda butun boshli kutubxona, haykallar galereyasi kabi topilmalarni topishga muvaffaq bo’lindi. Lekin, nima bo’lganda ham bu davrda olib borilgan qazishmalarning asosiy maqsadi qimmatbaho buyumlarni topib uni pullashdan iborat bo’ldi.
1938 yilda Gerkulanum bilan bir davrda Vezuviy vulkoni natijasida ko’milib qolgan Pompey shahri topildi. Bu erdagi qazishmalar ham Gerkulanumdagi singari asosan yodgorlikni talon-taroj qilishdan iborat bo’ldi va bunga ham faqat davlatning aralashishidan keyingina uni to’xtatish imkoniyati tug’ildi.
Yuqoridagilarga qaramasdan bu ikki buyuk shahar hududida olib borilgan qazishma ishlari natijasida ilmli, tushungan odamlar o’rtasida tarixiy yodgorliklarga bo’lgan munosabat biroz o’zgardi. Arxeologik
yodgorliklarni qazish va ulardan to’g’ri xulosalar chiqarish bo’yicha yangi fikrlar paydo bo’ldi. Jumladan, Gerkulanum va Pompey shaharlarini ellinizm davri tarixi va madaniyatini o’rganishdagi ahamiyatini nihoyatda katta ekanligini tushunib etadiganlar ham etishib chikdi. Chunki bu har ikki buyuk shaharlardek ellinizm davri madaniyatini, kundalik turmushini, jamoa hayotini, ayniqsa shaharlardagi hayotni qanday bo’lgan bo’lsa, shundayligicha qotirib qo’yilganday ko’rsatib beradigan boshqa shahar yo’q edi.
Pompey shahrida ham olib borilgan arxeologik qazishma ishlari Gerkulanum xarobasini kazishdan ko’ra yaxshi bo’lmadi. Bu erda ham davlatni aralashishiga to’g’ri keldi. Lekin shu ikki shaharda olib borilgan ishlar natijasida o’z davrining ilg’or arxeologlari orasida ellinistik shaharning tirikligidagi qiyofasi namoyon bo’ldi. Shuning uchun o’sha tushungan odamlarda yodgorlikni saqlash, uni kelgusi avlodlarga etkazish to’g’risida qayg’urish kerakligini anglaydiganlari paydo bo’lishdi.
Gerkulanum va Pompeyni ko’milib qolishi to’g’risida yozgan mualliflar Vezuviy vulqonini yozishar ekan, go’yoki vulqondan ko’tarilgan juda katta lava oqimi va kul bilan ko’milgan emish. Bunday bo’lishi mumkin emas, chunki shahar xarobalarida hattoki kitoblar ham saklangan. Yozma manbalarning to’g’ri yoki noto’g’riligini tushunishda vulqon otilishi bilan bog’liq bo’lgan tabiiy hodisalarga e’tibor bersak masalani tushunishga biroz bo’lsa xam yordam beradi. Jumladan, agar lava oqib kelib bu shaharni ko’mganda edi, bu har ikki shahar ham 100% yonib, barcha narsa erib, shahar toshday qotgan jism bilan ko’milib qolishi kerak edi. Juda ham ko’plab narsalar erib, yonib ketgan bo’lar edi.
Aslida vulqon otilgan payitda juda ham katta fizik jarayonlar yuz beradi. Vulqon yuqori qatlamlarga issiq lava kul qatlamlari ko’tarilib atrofdan momaqaldiroqli yomg’ir chaqiradi. Natijada yomg’ir o’zi bilan kulni yopishtirib yog’ishi natijasida butun boshli shaharlarni ko’mib yuboradi. Shuning uchup bu buyumlar shikastlangan bo’lsa ham, lekin butunlay buzilmagan. Shuning uchun ham bu yodgorlikdan faqat qimmatbaho topilmalarni olib, qolgan topilmalarni tashlab yuborish insoniyatga qarshi qilingan juda katta jinoyat ekanligini Gerkulanum va Pompey tufayli tushunib etdilar. Aynan shu shaharlarda sakdangan osori-atiqalar tufayli bu shaharlar hududida arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi va shuning uchun ham bu har ikki obidani ko’rgani minglab turistlar, tarixchilar va arxeologlar hozirgacha kelib turadilar. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 24-25)
