Ma’ruza elektr va magnetizm asoslari reja

12. O’zaro induksiya va o’zinduksiya. Transformator. O’zgaruvchan tok

Elektromagnit induksiya ikki turga bo’linadi: O’zaro induksiya va o’zinduksiya. Biror konturda tokning o’zgarishi natijasida qo’shni konturda tok induksiyalanishiga o’zaro induksiya deyiladi.

Birinchi konturda I₁ tok oqayotgan bo’lsin. Bu tokning magnit maydoni kuch chiziqlari 2 – konturni kesib o’tadi. 2-konturda hosil bo’layotgan Ф₂ magnit oqimi 1 – konturdan o’tayotgan I₁ tok kuchiga proporsional bo’ladi.

Xuddi shuningdek

bu yerda M o’zaro induktivlik koeffisienti. (1) ni quyidagicha yozamiz.

(62)

Faradey qonuniga asosan o’zaro induksiya elektr yurituvchi kuchi paydo bo’ladi.

(63)

Toki o’zgarayotgan kontur faqat qo’shni konturdagina tokni induksiyalab qolmasdan, balki o’z-o’zida ham induksiyalaydi. Ya’ni o’ramlarning har bir qatlami ikkinchi qatlamda ham tok induksiyalashi mumkin. Shuning uchun quyidagi formula o’rinli bo’ladi.

(64)

bu yerda L proporsionallik koeffisienti bo’lib, konturning induktivligi deyiladi. (63) ga ko’ra quyidagini yozamiz.

(65)

Induktivlikning o’lchov birligi Genri . Induktivlik konturning shakliga, o’lchamiga, joylashishiga, shuningdek muhitning magnit singdiruvchanligiga bog’liq.

Transformator – o’zgaruvchan tok kuchini va kuchlanishini o’zgartirib beradigan asbobdir. Uning ishlash prinsipi o’zaro induksiya hodisasiga asoslangan. Transformator temir o’zak atrofiga o’ralgan ikkita cho’lg’amdan iborat. U ikki xil bo’ladi. Kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi.


Transformatorning transformatsiya koeffisienti.

(66)

bu yerda V₁ – kirish kuchlanishi, V₂ – chiqish kuchlanishi. n₁ – birinchi cho’lg’amdagi o’ramlar soni, n₂ – ikkinchi cho’lg’amdagi o’ramlar soni. Kuchaytiruvchi transformator uchun K<1, pasaytiruvchi transformator uchun K>1.

Ma’lumki, magnit maydonida aylanuvchi konturda induksiya elektr yurituvchi kuchi vujudga keladi. Bu hodisadan texnikada elektr toki olishda foydalaniladi.

B ir jinsli magnit maydoniga uning induksiya chiziqlariga tik bo’lgan 00¹ o’q atrofida aylanuvchi to’g’ri burchakli yassi abcd konturni kiritamiz. Kontur doimiy burchak tezlik bilan aylanayotgan bo’lsin.

Kontur bilan bog’langan magnit oqimi quyidagicha aniqlanadi.

(67)

bu yerda S – kontur bilan chegaralangan yuza, φ- konturning burilish burchagi.

Davriy o’zgarayotgan magnit oqimi konturda davriy o’zgaruvchi elektr yurituvchi kuchini vujudga keltiradi.

(68)

Elektr yurituvchi kuchning maksimal qiymati

(69)

Demak bir jinsli magnit maydonida o’tkazuvchan kontur tekis aylansa, unda sinus qonuni bo’yicha o’zgaruvchan elektr yurituvchi kuchi vujudga keladi. Bu Э.Ю.К konturda sinusoidal o’zgaruvchan tok hosil qiladi.

(70)

bu yerda I₀ tok kuchining amplituda qiymati, ω-aylanma chastota.

(71)

- o’zgaruvchan tok chastotasi, T – davri. Bizda bo’lgan o’zgaruvchan tok ishlatiladi. Quyidagi rasmda o’zgaruvchan tok uchun elektr yurituvchi kuch va tok kuchi grafiklari ko’rsatilgan.


O’zgaruvchan tokning effektiv qiymatlari quyidagicha aniqlanadi.

(72)

(73)

O’zgaruvchan tokning ishi va quvvati esa quyidagicha topiladi.

(74)

(75)