Ma’ruza elektr va magnetizm asoslari reja

11. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey qonuni. Lens qoidasi.

Bir jinsli magnit maydoniga joylashtirilgan tokli ramka harakatlanishi avvalroq aniqlangan edi. Tabiiyki, bunga teskari hodisa, ya’ni magnit maydonida harakatlanayotgan berk ramkada tok paydo bo’lishi mumkin. Bu hodisa Faradey tomonidan 1831 yil eksperimental ravishda aniqlandi.

Magnit maydoniga joylashtirilgan konturning harakati tufayli tok vujudga kelishi hodisasiga elektromagnit induksiya deyiladi. Berk konturda hosil bo’ladigan tokka induksion tok deyiladi. Induksion tokni hosil qiladigan elektr yurituvchi kuchga induksiya elektr yurituvchi kuchi deyiladi.

Faradey induksion tokning shartlarini aniqlashga doir bir qancha tajribalar o’tkazdi. Ulardan birida induktiv g’altak ichida doimiy magnit harakatlantirilganda, g’altakda induksion tok paydo bo’lishi kuzatildi. Faradey quyidagi omillarni aniqladi:

1. 
   Induksion tok hosil bo’lishi uchun faqat magniq maydoni mavjud bo’lishi yetarli emas, balki magnit harakatlanishi, ya’ni magnit maydoni o’zgaruvchan bo’lishi kerak.
   
2. 
   Magnit qo’zg’almas bo’lib, g’altak magnit maydonida harakatlanganida ham induksion tok vujudga keladi.
   

F aradey yana shunday tajriba o’tkazdi: ikkita g’altak yonma – yon qo’yilib, ularning biriga batareya, ikkinchisiga galvanametr ulandi.

K kalit har bir o’chirib, yoqilganda ikkinchi g’altakdagi galvanometr tok paydo bo’lishini ko’rsatdi.

Bu tajribalarga asoslanib Faradey o’zining elektromagnit induksiya qonunini yaratdi:

Berk kontur chegaralagan yuza orqali o’tuvchi magnit oqimi o’zgargan barcha hollarda berk konturda tok induksiyalanadi. Induksiya elektr yurituvchi kuchining kattaligi magnit induksiya oqimining o’zgarish tezligiga proporsional

(60)

Rus olimi Lens induksion tokning yo’nalishini aniqlaydigan qoidani aniqladi: Induksiyalangan tok shunday yo’nalishda bo’ladiki, uning xususiy magnit maydoni bu toki yuzaga keltirayotgan, magnit induksiya oqimining o’zgarishini kompensiyalaydi, ya’ni unga qarama – qarshi yo’nalgan.

Lens qoidasini e’tiborga olib, Faradey qonunini quyidagicha yozish mumkin.

(61)