Ma’ruza №9
Yarim о‘tkazgichli kristallar
Yarim о‘tkazgichli kristall shunday sistemadan iboratki, bu sistema juda kо‘p sondagi
atomlarning yadrolaridan va yadro bilan bog‘langan elektronlardan iborat.
Yarim о‘tkazgichli kristallar Bridjmen-Stokbarger usulida gorizontal qayiqchada
о‘stiriladi. Kо‘ndalang kesim yuzasi 1x2 mm
2
va uzunligi 2 sm bо‘lgan tо‘g‘ri burchakli
parallelepipeddan iborat yarimо‘tkazgichli kristall 10 sm
-3
akseptorni о‘z ichiga oladi.
Sо‘ngra bu kristall 5·10
16
sm
-3
konsentratsiyali donorlar bilan legirlanadi.
Yarim о‘tkazgichli kristall kо‘p hollarda kremniydan tayyorlanadi. Kristallga
murakkab texnologik ishlov berish natijasida elektr sxemaga ulangan elektron molekulalar
hosil qilinadi. Buning natijasida bitta kristallda 5x5x5 mm
3
kristallda 100 minglab о‘zaro
bog‘langan molekulalar hosil qilinadi.
Bu molekulalar axborotni murakkab ravishda о‘zgartiradi. Kompakt integral sxemalar
yaratishdagi oxirgi yil tadqiqotlarida sxema elementi sifatida modda molekulalarini
ishlatishga intilishmoqda. Tо‘g‘ri zonali yarim о‘tkazgichli kristallar zona-zona о‘tishda bir
fotonli yutishga egalar. Lekin hozirgi vaqtda kо‘p fotonli yutilish jarayonlarida ham
foydalanishyapti, masalan CdS va CdSe kristallarida 2 fotonli yutilishni ishlatishyapti.
Bunda yutilish koeffitsenti tushayotgan nur quvvati bilan aniqlanadi va uni о‘zgartirib
yutilish koeffitsentini tartibga solish (boshqarish) mumkin.
A
2
B
6
A
3
B
5
(ZnS, CdS, ZnO, GaAs,…) tipidagi pyezoelektrik yarim о‘tkazgichli
kristallar yaratilgan. Ayrim dielektrik va yarim о‘tkazgichli kristallarning о‘tkazuvchanligi
yadro nurlari ta’sirida о‘zgarish xususiyatiga ega. Bu xossadan kristallik detektorlarda
foydalaniladi. 2 turdagi kristallik detektorlar mavjud: dielektrikli kristallik schetchik
(hisoblagich)lar va yarim о‘tkazgichli schetchiklar. Olmos strukturali yarim о‘tkazgichli
kristallarda (masalan, Ge, Si da) solishtirma о‘tkazuvchanlik oddiy sharoitda izotrop. Ammo
kristallografik
о‘qlarining birontasi bо‘ylab bosim bkrilsa, uning solishtirma
о‘tkazuvchanligi anizotrop о‘zgaradi.
Yarim о‘tkazgichli kristallarda о‘tkazuvchanlik ta’qiqlangan zonani bosib о‘tib
о‘tkazuvchanlik zonasiga kirib borgan elektronlarning miqdori bilan aniqlanadi, shuning
uchun yarim о‘tkazgich qarshiligi temperatura ortishi bilan kamayadi.
Yarim о‘tkazgichning xossasi unga kiritilgan kirishma atomlar konsentratsiyasiga
kuchli bog‘liq. Yorug‘lik ta’sirida tok tashuvchilarning ortiqcha konsentratsiyasi paydo
bо‘ladi. Yarim о‘tkazgichli kristallda yoki dielektrik taglikda aktiv va passiv elementlar
joylashtiriladi va ular bir-birlari bilan о‘tkazgich bilan birlashtiriladi. Aktiv elementlarga
diod va tranzistorlar kiradi; passiv elementlarga rezistorlar, kondensatorlar va induktiv
g‘altaklar kiradi.
Ionli yarim о‘tkazgichli kristallarda elektron va kovaklar о‘tkazuvchanligi optik
tebranishlar bilan akustik tebranishlarga qaraganda ancha kuchli о‘zaro ta’sir qilinadi.
Buning sababi shundaki, elektron va kovaklar optik tebranishlarida kristall panjarada paydo
bо‘ladigan dipollar bilan kuchli о‘zaro ta’sirlanadi.
Atomli yarim о‘tkazgichli kristallarda yuqori temperaturalarda issiqlik sochilishi
ancha kо‘p. Past haroratlarda kirishmalarda sochilishi ancha kо‘p. Past haroratlarda
kirishmalarda sochilish kо‘p bо‘ladi.
Kovak elektron bilan birlashib vodorod atomiga о‘xshab qolsa, uni eksiton deyiladi.
Eksitonlar butun spipga ega bо‘lib bozon hisoblanadi, ular boze-eynshteyn kondensatini
hosil qilib klasterlarga birlashib qoladi. Kanada va Fransiya olimlari fotonlar dastasining
о‘rniga eksitonlar dastasini kuchaytirib lazerning eksiton analogini yaratishdi. Bunda 350-
400 mikron о‘lchamdagi harakatlanuvchi eksiton buluti hosil qilinadi. Kristall ichida bulut
harakat qilganida eksitonlarning bulutlarda majburiy sochilishi hisobiga ularning bulutdagi
zichligi ortadi. Natijada eksitonlar dastasi kuchayadi. Eksitondan yasalgan kо‘zgu mavjud
bо‘lmaganligi uchun dastaning kuchayishi uning yarim о‘tkazgichdan yasalgan namunadan
bir marta о‘tishda yuz beradi. Eksiton lazerning yana bir xususiyati shundan iboratki,
eksitonlar dastasi faqat yarim о‘tkazgich ichida mavjud bо‘ladi.eksiton lazer qattiq jismdagi
energiya va zaryadlar kogerent oqimlarini о‘rganishda yangi imkoniyatlar beradi.
- Fototranzistor ketma-ket ulangan 2 ta p-n о‘tishli yarim о‘tkazgichli kristalldan
iborat bо‘lib, undagi tok bazaga beriladigan yorug‘lik oqimi ta’sirida boshqariladi.
- Yarim о‘tkazgichli kristallni uyg‘otish usullari:
1) p-n о‘tish orqali zaryadlarni injeksiyalash;
2) Elektronli uyg‘otish;
3) Optik damlash (nakachka);
4) Yarim о‘tkazgichni shiddatli teshish (lavinniy proboy)
- Fullerenlarning xossalari odatdagidan katta farq qiladi.
Kristallik fullerenlar optik nurlanishdagi fotoо‘tkazuvchanlikka ega yarim
о‘tkazgichdir, ishqoriy metall atomlari bilan legirlangan kristallar metallik
о‘tkazuvchanlikka ega va 30 K va undan yuqori temperaturalarda о‘ta о‘tkazuvchan holatga
о‘tadi. Kristallik fullerenning olmosga о‘tishi 20 GPa bosimda uy haroratida yuz beradi.
Fullerenni 1500 K gacha qizdirib, unga 7 GPa bosim berilsa fulleren olmosga aylanib qoladi.
Grafitni olmosga aylantirish uchun 900K va 30-50 GPa bosim talab qilinadi.
- Toza xususiy yarim о‘tkazgichlarda nurni yutishning 3 ta turi mavjud:
1) Erkin zaryad tashuvchilarning nurni yutishi, bunda ossillyatsiyalanuvchi
elektromagnit maydonidagi zaryad tashuvchilarda tezlanish paydo bо‘ladi.
2) Xususiy (fundamental) yutilish. Bunda valent zonadagi elektron nurni yutib
о‘tkazuvchanlik zonasiga о‘tadi.
3) Eksitondagi yutilish. Bunda valent zonadagi elektron nurni yutib kovak bilan
bog‘langan holatga (eksiton holatiga) о‘tadi.