Маъруза 1 таркиби

кодлаш 
деб 
аталади. 
Олинган рақамлар кетма – 
кетлиги сигнал коди деб 
аталади. 

---

Аналог ва ракамли электроника
 
4 
- биринчи жараён сигнални дискретлаш
Квантлаш жараёни U(t) узлуксиз функцияни U*
n
(t), функция 
кўринишида ифодалашдан иборат: 
Бунда U(t) функцияни бутун диапозон бўйича D=U(t)
max
-U(t)
min
N та 
уревнларга бўлинади ва ҳар бир вақт оралиғидаги U
n
(t) нинг қиймати 
U*
n
(t) функцияни энг яқин кўринишигача яқинлаштирилади. 
- иккинчи жараён сигнални дискретлаш 
Бу ерда h=D/N катталик квантлаш қадами деб аталади, ва натижада 
аналог кўринишидаги U(t) сигнал U*
n
(t) кўринишидаги дискрет сигналга 
айланади. 
- Учинчи жараен кодлаш 
Дискрет хабарни маълум матн деб ҳисобласак, у ҳарфлардан, 
рақамлардан ва тиниш белгиларидан иборат бўлади. Дискрет хабар ҳамма 
элементларини рақамлаб чиқамиз ва бу ҳолда хабарни рақамлар шаклида 
узатишни амалга ошириш мумкин бўлади. 
Ўнлик тизимида ҳисоблаш тизими асоси 10 рақами ҳисобланади. Ҳар 
қандай N – сонни қуйидаги шаклда ифодалаш мумкин: 
N=…+a
2
10
2
+а
1
10
1
+а
0
10
0
; (1.8) 
бунда а
0
, а
1
, ....а
n
– коэффициентлари 0 дан 9 гача қийматларни олади. 
Масалан: 375 сони 3∙10
2
+7∙10
1
+5∙10
0
шаклида ифодаланади. 
Умуман ҳисоблаш асоси қилиб ҳар қандай М сони олиниши ва N сони 
қуйидагича ифодаланиши мумкин:
N=…а
3
m
3
+a
2
m
2
+а
1
m
1
+а
0
m
0
; 
бунда а
0
, а
1
, a
2
, а
3
.... а
n
– коэффициентлар 0 билан m-1 орасидаги 
қийматларни ўз ичига олади.
Агар m=2 бўлса, унда иккилик ҳисоблаш тизимидан фойдаланиш ва 
ҳар қандай сонни фаҳат икки рақам 0 ва 1 орқали ифодалаш мумкин. 
Масалан: 15 рақами 1∙2
3
+1∙2
2
+1∙2
1
+1∙2
0
Иккилик тизимида арифметик ҳисоблаш жуда содда. Масалан, қўшиш 
қуйидаги қоида асосида бажарилади: 0+0=0; 0+1=1; 1+0=1; 1+1=10. Бундан 
ташқари иккилик модул билан қўшишда қуйидаги қоидага амал қилиш 
керак: 
0
0
0


; 
1
1
0


; 
1
0
1


; 
0
1
1


. 

---

Аналог ва ракамли электроника
 
5 
Агар дискрет хабар элементларини кетма-кетлигини иккилик сонлар 
кетма-кетлиги билан алмаштирсак, уларни алоқа канали орқали узатиш 
учун фақат иккита 1 ва 0 код символини узатиш кифоя қилади. Мисол 
учун: 0 ва 1 сонлари турли частотали тебранишлар ёки турли қутбли (“+” 
ёки “-“) доимий ток кетма-кетлигини узатиш орқали амалга ошириш 
мумкин. Ўзининг соддалиги билан иккилик асосда кодлаш турли алоқа 
тизимларида ва ҳисоблаш техникасида кенг қўлланилмоқда. 
Аналогли кучланиш диапазони 
Натурал бинар кодлар мусбат салмоғли кодлар туркумига киради ва 
унда манфий ҳосилловчилар йўқ. Энг катта қийматдаги рақам (+0,5) энг 
катта бит қиймати (MSB – Most Significant Bit ) . Шунга мувофиқ , энг 
кичик қийматдаги рақам (+ аn x 2-n) Least Significant Bit (LSB) – энг кичик 
бит қиймати деб аталади. LSB Q квантумнинг аналог қийматига эквивалент 
қийматга эга бўлади: 
1 – мисол 3 – битли квантизация 
2 – мисол 8 – битли квантизация
Чиқиш коди ўзгармаган ҳолдаги кириш кучланишнинг ўзгариш 
интервали квантизация хатолиги туғилишига сабаб бўлади . Квантизация 
хатолигининг қиймати бевосита квантизацияга боғлиқ бўлади. Квантизация 
хатолигининг қиймати +Q/2 ва –Q/2 оралиғида бўлади. Бу хатолик 
квантизация ноаниқлиги ёки квантизация шовқини деб ҳам аталади. 
Бошқарув инженирингида одатда қўлланиладиган 10 V кучланиш 
диапазони билан бир қаторда ± 2,5 V; ± 5 V ва ± 10 V икки қутбли 
кучланиш диапазонлари ҳам ишлатилади. Икки қутбли кириш сигналлар 
кучланишнинг манфий ярим қисми кўтарилиб кодланади ( 2 – расм).
V
0,039
=
2
10
8
V
Q

V
1,25
=
2
10
3
V
Q

n
2
диапазони
Кучланиш
Q
LSB


---

Аналог ва ракамли электроника
 
6 
2 – расм. ± икки қутбли кучланишни квантлаш принципи 
Кодлаш натижасида дискрет хабар элементлари уларга мос сонлар 
(код символлари 0 ва 1 лар тўплами) билан алмаштирилади. Дискрет хабар 
ҳар бир элементига элементар сигналлар жамлигидан иборат кодлар 
комбинацияси бириктирилади. Дискрет хабар ҳамма элементларга мос 
келувчи кодлар комбинациялари код деб аталади. Кодлаш қоидаси одатда 
код жадвали шаклида келтирилади ва хабар элементларига мос кодлар 
комбинациясидан иборат бўлади. Мисол учун 1.2-жадвал. 
1.2-жадвал 
Хабар 
элементи 
Код комбинациялари 
Сигнал 
А 
1 0 0 0 0 
Б 
0 0 1 1 0 
В 
0 1 1 0 1 
Г 
0 1 0 1 0