Маъруза 1: Кириш. Карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар. Карьер атмосферасини ифлосланиш омиллари

Карьерни шамоллатишни аниқловчи асосий табиий шароити, бу иқлим, орфография ва районни ўсимликларидир.
Об-ҳаво омилларидан энг олдин шамолни йўналиши ва тезлигини, шамолни вақтларини ва иссиқлик инверсиясини ҳисобга олмоқ керак, худди шунингдек, иссиқликни йиллик кетиши, ёғингарчиликнинг характери ва сони, қуёш радиациясини қийматини ҳам аниқлаш керак.
Йиллик ва кеча-кундузли шамолни кетиш тезлигининг қиймати худди шунингдек инверсия тўғрисидаги маълумотлар, карьердаги ҳаво алмашишини бузилиш даврларини аниқлашга ёрдам беради. Бу энг олдиндан шамол даврлари, худди шунингдек юзадаги катта бўлмаган шамол тезлигини даврларидир (чуқур бўлмаган карьерлар учун 1 м/с дан ошмаган бўлса, чуқур карьерлар учун 2 м/с дан ошмайди).
Бундай даврларни узунлигини баҳолаш карьерни жойланиши ва геометрик ўлчамларига лойиҳани бошланиш даврида технология механизациясига керакли талабни аниқлашга ёрдам беради. Масалан, йил давомида шамолни кичик тезликда бўлишлиги билан транспортни газ ва чанг чиқиши кам бўладиганини қўллаш керак бўлади (электровоз, конвейер). Қандайдир аниқ йўналиш бўйича шамол тезлиги ўсганда карьерни узун ўқи бўйича қуриш мумкинлиги кўрилади. Агарда шамолнинг даврлари бир кеча-кундузда етарли доимо қайтарилса, ишни шундай ташкил қилиш керак бўладики карьер атмосферасини энг кўп ифлосланишга сабабчи бўладиган жараённи шамол тезлиги катта бўладиган даврда олиб борилгани маъқул. Масалан, катта портлаши шамолни ўсиб борган йўналиши маълумоти бўйича ва ташқи ифлосланиш манбалари (бойитиш фабрикаси, тўкма ва бошқалар) карьерни жойлаштириш масаласи қабул қилинади. Улар шундай жойлаштирилиши керакки, шамол келаётган борт келаётган томонда жойлашмоғи керак.
Йиллик ва суткали шамол тезлиги тўғсидаги маълумотлар учинчи давр лойихасида бажариладиган табиий шамоллатиш схемаси ўлчамларини баҳолаш учун асосийдир.
Чангли ҳолатини олдиндан баҳолаш карьер районидаги температура ва ёғин тўғрисидаги маълумот асосида олиб борилади. Ёғинни кўп бўлмаслиги, хароратнинг кескин ўзгариши карьерда ва юзада чанг хосил бўлишига ёрдам беради. Совуқ температурани узоқ вақт бўлишлиги, чанг билан курашни сувли усулини қўллашни мумкинлигини чегаралайди.
Кун радиацияси, бир томондан кон жинси ва карьердаги ҳаво температурасини аниқласа, шу билан биргаликда чанг ҳосил бўлишига таъсир қилиб, бошқа томондан карьердаги атмосфера меъёри ва ҳаво алмашишини аниқлайди.
Орфография, карьер жойлашган районни ер юзаси кўринишини характерлаб, энг аввал горизонтни ташқи рельеф паст-текисликларини ёпилганлик даражасини аниқлайди. Горизонтни очиқ ёпиқлиги шамолни карьер юзасида кучсизланишга боғлиқ бўлади. Очиқ ёпиқликни даражасини нисбат H/L дан аниқланади, бу ерда H-карьерни бошланиш белгисидан рельеф юзасини кўтарилиши, L-карьердан юзасигача бўлган масофа.
Жадвал 18.1 шамолни кучсизланиш даражаси, горизонтни ёпиқ даражасига боғлиқлиги келтирилган.
Карьер майдонидаги шамол тезлиги U_к шамол оқимини кучсизланиш даражаси Р га боғлиқ ва шамолни кўрилаётган район учун характерли тезлиги u₀ қуйидаги ифодадан аниқланади.
U_к=(1-Р)U₀ (18.1)