Ma'ruza № Neolit va bronza davridagi O'rta Osiyo san'ati Reja

4. Idishlarga rasm chizish: geometrik naqsh va hayvonot uslubi 

Joytun  madaniyati  davrida  kichik  haykallar  bilan  bir  qatorda  kemalarda 

rasmlar paydo bo'lgan. Dastlab, bu tabiatan nihoyatda ibtidoiy edi: vertikal to'lqinli 

chiziqlar  naqshlari  ustun  edi  yoki  shtapel  naqshlarining  bir  turi,  ehtimol  to'qilgan 

savat ko'rinishini taqlid qilgan. 

Dastlabki  enolit  davatlaridagi  rasm  Joytun  sopol  idishlaridagi  rasmlarga 

qaraganda  ancha  murakkab.  Ibtidoiy  chiziqli  naqshlar  oddiy  geometrik  va  gul 

shakllarini  takrorlashga  asoslangan  aniq,  devorga  o'xshash  kompozitsiyalar  bilan 

almashtiriladi.  Uchburchaklar  qatori,  shaxmat  panjarasi,  kesishgan  chiziqlar, 

o'simlik  shoxlari  eng  sevimli  motivlarga  aylandi.  Ba'zan  bezakning  umumiy 

chiziqli-konturli tabiatiga bo'ysunadigan echkilar tasvirlari mavjud. Chizma yashil-

oq yoki qizil fonda quyuq jigarrang bo'yoq bilan ishlangan. 

Kechki  eneolit  davrida  loydan  yasalgan  idishlardagi  bezakning  geometrik 

xususiyatini  saqlab,  chizilgan  rasm  ko'proq  fraksiyonel  va  ezilgan  xarakterga  ega 

bo'ldi. Katta va massiv uchburchaklar o'rnini kichik romblar, uchburchaklar, chiziq 

va  to'r  naqshlari  bilan  to'ldirilgan  to'rtburchaklar  egalladi.  Ba'zan  oldingi  vaqtga 

xos  bo'lgan  quyuq  jigarrang  rasm  to'q  qizil  chiziqlar  bilan  to'ldiriladi.  Ushbu 

polixrom naqshlari kemalarga ayniqsa bezakli ko'rinish berdi. 

Janubiy  Turkmaniston  hududi  bo'ylab  qishloq  xo'jaligi  qabilalarining 

ko'chirilishi  bilan  ma'lum  hududlar  madaniyatining  o'ziga  xosligi  aniqlandi. 

Miloddan  avvalgi  4-ming  yillik  oxiri  -  3-ming  yillikning  boshlarida  mavjudlik 

haqida  gapirishimiz  mumkin.  e.  qabilalar  o'rtasidagi  etnik  tafovutlar  bilan  bog'liq 

dasturxon rasmlarini chizishning ikkita maktabi. 

Kopetdog’-bo’yi tekisligining markaziy va g'arbiy mintaqalari san'ati uslubi 

bilan ajralib turadi, uni eng ko'p o'rganilgan yodgorlikka ko'ra Qoratepa deb atash 

mumkin.  Uning  o'ziga  xos  xususiyatlari  kemalarda  monoxrom  rang  berish  va 

bezaklarda  zoomorfik  motiflardan  keng  foydalanishdir.  Yashil-oq  fonda  quyuq 

jigarrang  rasm  yumshoq,  rang-barang  palitrasini  yaratadi.  Keng  friz  bilan  aniq 

chizilgan  idishni  qoplaydi,  bu  esa  bezakdagi  bir  xil  elementlarning  takroriy 

takrorlanishiga  olib  keladi.  Geometrik  bezak  muhim  fraktsiya  va  aniqlik  bilan 

ajralib  turadi. Xoch, yarim  xoch, arra  tishlari  chiziqlari  va boshqalar  motiflaridan 

foydalanilgan.Qora-tepaning  qadimgi  rassomlari  idishlar  tekisligida  takrorlangan 

naqshlarning geometrik naqshlarini yasashda katta mahoratga ega bo'lishgan. 

Kulolchilik rangtasvirida hayvonlar tasvirlarining keng tarqalishi Kara-Tepin 

uslubidan  dalolat  beradi.  Bular  echkilar,  qushlar,  geraldik  pozdagi  burgutlar, 

qo'shni Eron (Tepe-Gisar, Tepe-Sialk) idish-tovoqlaridagi rasmda leoparlarga mos 

---

keladigan  shartli  dog'li  hayvonlar  va  nihoyat,  chorva  mollari  bo'lib,  ularning 

shartliligi  dog  'bilan  ta'kidlangan.  Ba'zan,  qushlarning  yonida,  nurli  nurni 

uzatuvchi,  qirrasi  qirrali  quyosh  diski  tasvirlangan.  Odatda  hayvonlar  monoton 

munosabatlarning  frizini  hosil  qiladi.  Ammo  hayvonlar  guruhlari  bitta  frizga 

joylashtirilgan kompozitsiyalar ham mavjud edi. 

Qadimgi  dehqonlar  hayotida  ov  qilish  allaqachon  ahamiyatsiz  rol  o'ynagan 

paytda  hayvonlarni,  asosan  yovvoyi  hayvonlarni  kemalarga  bo'yashning  keng 

tarqalgan odati totemistik g'oyalarni saqlab qolish bilan chambarchas bog'liq edi. 

Qadimgi  Sharqning  keng  hududida  hamma  joyda  tarqalgan  tog  'echkisi  tasviri 

ayniqsa  xarakterlidir.  Ko'rinishidan,  bu  hayvon  qadimgi  qabilalar  orasida  ayniqsa 

hurmatga  sazovor  bo'lgan.  Bu  nafaqat  janubiy  Turkmanistonda,  balki  O'rta 

Sharqning  boshqa  mintaqalarida  ham  bo'yalgan  keramika  buyumlarida 

uchraydigan echki tasviridir. Keyinchalik, bu tasvir Shumer va Elam mifologiyasi 

va dinida katta rol o'ynadi. 

Tejenning  quyi  oqimi  va  qo'shni  viloyatlarda  joylashgan  aholi  punktlarida 

tayyorlangan  bo'yalgan  idishlar  Geoksyur  uslubi  Qora-tepadan  keskin  farq  qiladi. 

Ushbu  uslubning  o'ziga  xos  xususiyatlari  ikki  rangli  naqsh  va  xoch  shaklidagi 

shakllar  bo'lib,  ular  turli  xil  kombinatsiyalarda  murakkab  geometrik  bezak  hosil 

qiladi.  Bir  qator  hollarda,  frizlarning  sopol  idishlardagi  bunday  kompozitsiyalari, 

aftidan, kashtado'zlik va aplike bilan bezatilgan to'quv ta'sirida bo'lgan. 

Qizil  va  qora  rangtasvirning  sarg'ish  fon  rangidagi  kombinatsiyasi  Geoksur 

uslubidagi  polixrom  idishlarni  ayniqsa  yorqin  va  ta'sirchan  qiladi.  Kara-Tepin 

seramika  singari,  ushbu  idishlarning  bezaklarida  naqshning  friz  bilan  joylashishi 

ustunlik qiladi. Vaqti-vaqti bilan topilgan hayvonlarning tasvirlari ham  geometrik 

konturlarni egallaydi va umumiy geometrik naqshga muvaffaqiyatli birlashtiriladi. 

Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, janubiy turkman qabilalari dastlabki dehqonchilik 

qabilalarining  keng  qatorida  mutlaqo  mustaqil  madaniy  markazni  tashkil  qiladi. 

Bu,  ayniqsa,  san'at  yodgorliklarini  ko'rib  chiqishda  seziladi.  Janubiy  turkman 

kulolchiligining  geometrik  bezaklari  Hindistonning  shimoli-g'arbiy  aholi 

punktlarida idishlarni bo'yashga kuchli ta'sir ko'rsatdi. 

Turkmaniston  janubida  eneolit  madaniyati  gullab-yashnashi  kuzatilayotgan 

bir paytda, neolit davri Kelteminar madaniyati O'rta Osiyoning shimolida, Xorazm 

viloyatida  rivojlanib  kelmoqda.  Uning  tashuvchilari  chodirlarda  va  qamish  bilan 

qoplangan  ramkali  uylarda  yashovchi  ovchilar  va  baliqchilar  edi.  Ular  bug'doy 

suyagi,  zigzaglar,  to'lqinli  chiziqlar  va  boshqalar  shaklida  kesilgan  va  kesilgan 

bezaklar  bilan  bezatilgan  qo'pol  sopol  idishlar  yasashgan.  Bir  qator  holatlarda, 

naqshlarning motiflari va tarkibiga Kelteminariyaliklarning janubiy qo'shnilarining 

bo'yalgan  idishlarini  bezab  turgan  boy  naqshlar  ta'sir  qilganligi  aniqlandi.  Ushbu 

---

naqshlar  Kelteminar  madaniyati  orqali  shimolga  tarqaldi;  ular  Sibir  va  Uralning 

neolit qabilalari orasida uchraydi. 

Chust madaniyati O'rta Osiyo hududida mavjud bo'lgan davrda Qozog'iston 

va Janubiy Sibirning Andronovo qabilalariga nihoyatda yaqin bo'lgan chorvachilik 

va  dehqonchilik  qabilalari  keng  tarqalgan  edi.  Ushbu  qabilalar  hayotiga  oid 

yodgorliklar  Xorazm,  Toshkent  viloyati,  Zeravshanning  quyi  oqimlari  va  boshqa 

hududlarda topilgan. O'rganilgan aholi punktlari bug'doylardan iborat edi. Ko'krak 

qafasi  tuzilmalari  hali  ma'lum  bo'lmagan.  Xorazmda  Kelteminar  madaniyati 

mavjud  bo'lgan  davrda  bo'lgani  kabi,  idishlar  ham  kesilgan  va  shtamplangan 

bezaklar  bilan  bezatilgan.  Idishlarning  devorlari  saxiylik  bilan  soyali 

uchburchaklar, balıksırtı, zigzaglar va ba'zan meandr bezaklar bilan qoplangan. Bu 

sopol idishlarga nafis ko'rinish berdi.