Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Янги сўзлар
Янгилик бўёғига эга бўлган, янги нарса-ҳодиса ва тушунчаларни ифодалаш учун ҳосил қилинган лексемалар неологизмлар – янги сўзлар дейилади. «Неологизм тилга умуман мансуб бўлиши ёки якка шахс нутқига хос бўлиши мумкин. Биринчиси умумтил неологизми деб, иккинчиси индивидуал нутқ неологизми деб юритилади.»⁶⁷ Бадиий асарда асосан индивидуал нутқ неологизмлари бадиий-эстетик қиммат касб этади. Маҳоратли ёзувчилар воқеликни ўзига хос, бетакрор ва янгича ифодалашга ҳаракат қиладилар. Шунинг учун ҳали кўникилмаган ёки умуман қўлланилмаган, янги, оҳорли сўзлардан фойдаланадилар. Буни қуйидаги мисолларда ҳам кўриш мумкин: 1.Шу икки кечанинг ихтиёри менда! Мен –жинланганман, мен – ўтман, оловман! 2.Мирёқуб Акбарали мингбошини ҳақир кўради, хўрлайди, унинг итланишидан кулади. 3.Баҳорлашиб бир бориб келаман, деб юриб эдим. (Чўлпон) 4.Шу боисдан Тарлонни ошиқча зарбаламадим. 5.Бажаражак юмушларимни бот - бот баёнлайди. 6.Таътил- ланиб подаётоққа бордим. (Т.Мурод)


Шева сўзлари
Ёзувчилар ўз қаҳрамонларини ўзлари яшайдиган ҳудуд ва муҳитдан айирмаган ҳолда, ҳаётдагидек ишонарли ва жонли тасвирлаш эҳтиёжидан келиб чиқиб шевага хос сўзларни ишлатади. Шева сўзлари маҳаллий колорит, ҳудудий мансубликни ўзида аниқ акс эттириш билан бирга «бадиий нутқда муайян эстетик функцияни бажаради. Бироқ диалектизмларнинг эстетик қиммат касб этиши уларнинг бадиий нутқдаги меъёри, қандай ишлатилиши ва айни пайтда қандай диалектизмларнинг қўлланиши билан боғлиқдир.»⁶⁸
Тилшуносликка оида адабиётларда шевага хос бирликларнинг фонетик, лексик ва грамматик диалектизмлар сифатида тасниф қилинганлигини кузатиш мумкин. Фонетик диалектизмлар асосан, товушларни ўзгартириб қўллаш, товуш орттирилиши, товуш тушиши ва товушларни қаватлаб қўллаш кўринишларида намоён бўлади. Масалан: 1.Зебининг қиш ичи сиқилиб, занглаб чиққан кўнгли баҳорнинг илиқ ҳовури билан очила тушган; энди, устига похол тўшалган аравада бўлса ҳам, аллақайларга тала-қирларга чиқиб яйрашни тусай бошлаган эди.(Чўлпон) 2.Энахонларнинг бутун оиласи ёйилган қопнинг теграсида жугари уқалаб ўтирардилар. (Чўлпон) 3.Тошканниям олибдими-а? 4.Телевизорнинг ичида-да, улим. 5.Обрўй бор-да, обрўй! 6.Ана энди, қуёшда мазза қилиб тобланиб ётамиз. (Т.Мурод) Лексик диалектизмлар ҳам ўз навбатида ички гуруҳларга бўлиб ўрганилади: соф лексик диалектизмлар, этнографик диалектизмлар ва семантик диалектизмлар. Масалан: 1.Кампир шотининг ён ёғочини силаб ўйнар, Энахон оғзидан олган сақичини эзиб «соққа» ясар...(Чўлпон) 2.Жиянингиз қишлоқдан зиғир мой олиб келди. Шуни чучитяпман. (Т. Мурод). 3.У ёзлик кийимини кийиб, тўппа-тўғри биринчи класс номерга борди ва ўзи учун ажратилган кичкинагина чигилинг (бежирим) ва соз уйига ўрнашди. (Чўлпон). 4.Ток ости сўри олачалпоқ кўлага бўлди. (Т.Мурод)
Муайян шева тарқалган ҳудудда яшовчи кишиларнинг ўзларига хос бўлган урф-одатларининг номлари этнографик диалектизмлар деб юритилади. Бундай сўзлар тасвирнинг реаллигини таъминлайди: У эшикдан кирар – кирмас тўй тўққизини хотинига узатиб: - Қизинг қани? – дея сўради.(Чўлпон) Бирор сўз адабий тилда ҳам, шевада ҳам мавжуд бўлиб, шевада адабий тилда бўлмаган маъноси билан қўллана оладиган сўзлар семантик диалектизмлар деб юритилади. Масалан, Мен бувимдан (онамдан – М.Й.) берухсат меҳмон чақирмайман. (Чўлпон) Грамматик диалектизмларнинг ҳам морфологик ва синтактик деб аталувчи ички гуруҳлари мавжудлигини қайд этиш мумкин. Масалан: Қурвонбиби бу ҳақиқатни ўзи-ўз кўнглида неча марта такрорлаган бўлсайкин. Биламиз, тақсир, янги уйланган одамди гапга тутиб бўлмайди.
Шевага хослик ибораларда ҳам мавжуд бўлиб бадиий матн қаҳрамонларининг маълум бир ҳудудга мансублигини ва воқеа-ҳодисалар бўлиб ўтаётган ўринни таъкидлашга хизмат қилади. Масалан, Тоғай Мурод асарларида Сурхондарё шевасига хос фразеологизмлар кўп қўлланилган: Эсон хизматкорни боласи Ботир қўшчи тумандан айниб келди. Холилатиб-холилатиб оёқ илди. Шаҳодат бармоғини боши узра ниш этди.