Marketing va menejment

Ichki xarajatlar — korxonaning oʻziga tegishli boʻlgan resurslardan qilingan xarajatlar.
Tashqi xarajatlar — tashqaridan jalb qilingan resurslarga toʻlovlarni amalga oshirishga ketgan xarajatlar.
Doimiy xarajat — ishlab chiqarish hajmiga taʼsir etmaydigan, u oʻzgarganda ham miqdorini oʻzgartirmaydigan xarajatlar.
Oʻzgaruvchi xarajat — ishlab chiqarish hajmining oʻzgarish taʼsir etadigan xarajatlar.
Oʻrtacha xarajatlar — mahsulot birligiga toʻgʻri keladi xarajatlar.
Qoʻshimcha xarajatlar — mahsulotning navbatdagi qoʻshimcha birligini ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlar.
Toʻgʻri xarajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilib uning tarkibiga kiradigan xarajatlar.
Egri xarajat — mahsulot tannarxiga ustama boʻlib, narhda aks etadigan xarajatlar.
Iqtisodiy yoki sof foyda — yalpi pul tushumidan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi.
Foyda massasi — foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga boʻlgan nisbatining foizdagi ifodasi.
Ishlab chiqarish harajatlari — korxonaning mahsulot i.ch. maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom ashyo, yoqilgʻi, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg'ʻi va energiya xarajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlariga qilingan barcha xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxining tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarni oʻrganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga koʻra, Ishlab chiqarish xarajatlar quyidagi turlarga boʻlinadi: doimiy harajatlar: — korxona toʻlov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qoʻriqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va b; oʻzga-ruvchan harajatlar: — xom ashyo, materiallar, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar.
Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yi-gʻindisi. Bevosita i.ch. harajatlari — konkret mahsulot Ishlab chiqarishga ketgan va bevosita uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar — maʼlum vaqt orali-gʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar gu-ruqi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport, i.ch. vositalarini va kundalik foydalaniladigan xoʻjalik buyumlarini ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar (yana q. Muomala harajatlari .

Oldingi boblardan malumki, raqobatli bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar narxi ijtimoiy zaruriy sarflar, ijtimoiy naflilik darajasi hamda talab va taklif nisbatining ozaro tasiri natijasida ornatiladi. Korxonalarning bozorga mahsulot etkazib berishga bolgan layoqatini aniqlab beruvchi muhim omil sarf-xarajatlar darajasi hisoblanadi. Har qanday tovarni ishlab chiqarish iqtisodiy resurs sarflarini taqozo qiladi, ular ham malum narxga ega boladi. Korxona bozorga taklif qiladigan tovar miqdori iqtisodiy xarajatlar (resurs narxlari) darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar bozorida sotiladigan narxlarga bogliq. Bu mavzuda biz sarf-xarajatlarning umumiy tabiati va tarkibiga toxtalamiz hamda foydaning tashkil topishini tahlil qilamiz.

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi.

Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) oz faoliyati natijalaridan koproq foyda olishga harakat qiladilar. Har qanday korxona oladigan foyda nafaqat ozining tovarini ancha yuqori narxlarda sotishga, balki tovar ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.

Tovarlarni sotish narxlari asosan korxona faoliyatiga bogliq bolmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bogliq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun malum sarf xarajatlar talab etiladi.
Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq qilishda ikki xil nuqtai-nazardan - klassik va neoklassik yoki zamonaviy yondoshish mavjud. Klassik nazariya yondoshuviga kora, ishlab chiqarish xarajatlari bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mehnat, pul va moddiy sarflardir.
Umumiy nazariy jihatdan quyidagilarni farqlash lozim:
ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatlari yoki mahsulot qiymati;
korxona (firma)ning individual ishlab chiqarish xarajatlari.
Ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari bu mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy zaruriy mehnatning umumiy (jonli va moddiylashgan) sarflaridir. Ular mazkur mahsulotni ishlab chiqarish jamiyat uchun qanchaga tushgannligini korsatadi. Tovar ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy xarajatlar pul shaklida namoyon boladi va tovar qiymatiga muvofiq tushadi, yani:
w = c + v + m,
bu erda: w ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari yoki mahsulot qiymati; s doimiy kapital; v ozgaruvchi kapital (ishchi kuchi) xarajatlari; m qoshimcha qiymat.
Korxona (firma) mahsulotining ishlab chiqarish xarajatlari bu korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilingan barcha sarflari yigindisidir:
k = s + v.
Uning tarkibiga xomashyo va materiallar, amortizastiya, ish haqi va boshqa sarflar kiradi.
Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va istemolchilarga etkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizastiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugurtaga ajratmalari, foiz tolovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bolib organish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari (1-chizma). Ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilinadigan barcha sarflar (ish haqi, xom ashyo va material sarflari, amortizastiya va h.k.) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam boladi.

Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bogliq bolib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, istemolchiga etkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruhga bolinadi: qoshimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni orash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qoshimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi.

Cof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (istemolchilar talabini organish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat boladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yonalishdagi konstepstiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bolib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham mulum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konstepstiyalarning oziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.
Malumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yonalishi boyicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yonalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qoyadi. Shunga kora, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yonalishga sarflashga harakat qiladi.

Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yonalishlarda ishlatilishiga yol qoymay oziga jalb etish uchun tolov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.

Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy korsatkichlardan biri bolib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat korsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi boyicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar oz resurslari yoki jalb qilingan resurslar bolishi mumkin. Shunga kora xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bolinadi (2-chizma). Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan tolov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun tolovlar, kredit uchun foiz tolovlari, ijaraga olingan er uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun tolovlar kiradi. Tashqi xarajatlar tolov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi.
Korxonaning oziga tegishli bolgan resurslardan foydalanishi bilan bogliq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul tolovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash oz resurslari qiymatini shunga oxshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.

Xarajatlarning jalb etilish manbaiga kora turkumlanishi.

Tashqi va ichki xarajatlarning mohiyatini ochib berish, ularning bir-biridan farqini tushuntirishda bugungi kunda bizning xojalik amaliyotimizda koplab faoliyat yuritayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlarni yaqqol misol tariqasida keltirish qol keladi. Aytaylik, biron-bir tadbirkor oziga qarashli bolgan xonadonda kichik ishlab chiqarish stexi tashkil qildi. Bu erda uning tashqi xarajatlari aniq: ishlab chiqarish uchun zarur bolgan xom ashyo uchun tolov, elektr energiyasi, suv va boshqa kommunal xizmatlar uchun tolovlar, transport xizmatlari uchun tolov va boshqalar. Bu orinda ichki xarajatlar nimadan iborat boladi, degan savol tugilishi tabiiy.
Misolimizdan korinadiki, tadbirkor stex binosi sifatida oz xonadonidan foydalanyapti. Shubhasiz, u oz xonadonidan foydalanganligi uchun oziga haq tolamaydi, biroq agar u ushbu xonadonni biron-bir kishiga ijaraga berganida malum miqdorda (aytaylik 50 ming som) pul daromadi olgan bolar edi. Uning xonadonidan stex sifatida foydalanish muqobil holatda kelishi mumkin bolgan ijara tolovidan, yani 50 ming somdan mahrum etmoqda. Demak, bu orinda tadbirkor «kozga korinmagan» holda 50 ming som sarflamoqda, yani ichki xarajat qilmoqda. Bu turdagi ichki xarajatlarga yana tadbirkorning ish haqini, agar oila azolari mehnatidan foydalansa, ularning ish haqini va shunga oxshash boshqa xarajatlarni kiritish mumkin.
Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bolgan tolov - normal (meyordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi (iqtisodiy foydaning mazmuniga keyingi orinlarda toxtalib otamiz). Bizning misolimizdagi tadbirkor oz faoliyatining samarali ekanligini korsatuvchi umumiy foydadan tashqari yana normal foyda ham olishi lozim. Normal foyda bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini ragbatlantirib turish uchun tolanadigan haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu faoliyat turi bilan shugullanishdan toxtaydi va ozining kuch-quvvatini boshqa faoliyatga sarflaydi.
Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yollarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga tasir qilish yoki qilmasligiga qarab xarajatlar doimiy va ozgaruvchi xarajatlarga bolinadi
UMUMIY XARAJATLAR Doimiy xarajatlar,O’zgaruvchi xarajatlar,Korxona tolov majburiyatlari,Xom-ashyo,Soliqlar,Material,
Amortizastiya ajratmalari,Yonilgi,Ijara haqi,Transport xizmati,Qoriqlash xizmati xarajatlari,Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar,Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k.
Ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga tasiriga qarab xarajatlarni turkumlash.
Ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) tasir qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi.
Doimiy xarajatlar (FC) ishlab chiqarish hajmining osishiga bevosita tasir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud boladi. Bunga korxonaning tolov majburiyatlari (zayomlar boyicha foiz va boshqa), soliqlar (ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolmagan turlari), amortizastiya ajratmalari, ijara haqi, qoriqlash xizmatiga tolov, uskunalarga xizmat korsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi.
Ozgaruvchi xarajatlar (VC) deb ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga tasir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xom ashyo, material, yonilgi-transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va ozgaruvchan xarajatlar yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar (TS)ni tashkil qiladi.
Doimiy (FC), ozgaruvchi (VC) va yalpi (TS) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 4-chizma orqali korishimiz mumkin.
Doimiy, ozgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri

Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun ortacha umumiy, ortacha doimiy va ortacha ozgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. Ortacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori nisbatiga teng: bu erda: AC ortacha umumiy xarajatlar;

TS yalpi (umumiy) xarajatlar;
Q ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Ortacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:
bu erda: AFC ortacha doimiy xarajatlar;
TFC doimiy xarajatlar summasi.
Ortacha ozgaruvchi xarajatlar ozgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: bu erda: AVC ortacha ozgaruvchi xarajatlar;
TVC ozgaruvchi xarajatlar summasi.
Shuningdek, ortacha umumiy xarajatlarni ortacha doimiy va ortacha ozgaruvchi xarajatlarning yigindisi sifatida ham ifodalash mumkin:
AC = AFC + AVC. Asilbek Jiyan, [10/13/2022 11:57 AM]
8-mavzu: Ishlab сhiqarish va xarajatlar

Oldingi boblardan malumki, raqobatli bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar narxi ijtimoiy zaruriy sarflar, ijtimoiy naflilik darajasi hamda talab va taklif nisbatining ozaro tasiri natijasida ornatiladi. Korxonalarning bozorga mahsulot etkazib berishga bolgan layoqatini aniqlab beruvchi muhim omil sarf-xarajatlar darajasi hisoblanadi. Har qanday tovarni ishlab chiqarish iqtisodiy resurs sarflarini taqozo qiladi, ular ham malum narxga ega boladi. Korxona bozorga taklif qiladigan tovar miqdori iqtisodiy xarajatlar (resurs narxlari) darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar bozorida sotiladigan narxlarga bogliq. Bu mavzuda biz sarf-xarajatlarning umumiy tabiati va tarkibiga toxtalamiz hamda foydaning tashkil topishini tahlil qilamiz.

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi.

Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) oz faoliyati natijalaridan koproq foyda olishga harakat qiladilar. Har qanday korxona oladigan foyda nafaqat ozining tovarini ancha yuqori narxlarda sotishga, balki tovar ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.

Tovarlarni sotish narxlari asosan korxona faoliyatiga bogliq bolmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bogliq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun malum sarf xarajatlar talab etiladi.
Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq qilishda ikki xil nuqtai-nazardan - klassik va neoklassik yoki zamonaviy yondoshish mavjud. Klassik nazariya yondoshuviga kora, ishlab chiqarish xarajatlari bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mehnat, pul va moddiy sarflardir.
Umumiy nazariy jihatdan quyidagilarni farqlash lozim:
ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatlari yoki mahsulot qiymati;
korxona (firma)ning individual ishlab chiqarish xarajatlari.
Ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari bu mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy zaruriy mehnatning umumiy (jonli va moddiylashgan) sarflaridir. Ular mazkur mahsulotni ishlab chiqarish jamiyat uchun qanchaga tushgannligini korsatadi. Tovar ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy xarajatlar pul shaklida namoyon boladi va tovar qiymatiga muvofiq tushadi, yani:
w = c + v + m,
bu erda: w ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari yoki mahsulot qiymati; s doimiy kapital; v ozgaruvchi kapital (ishchi kuchi) xarajatlari; m qoshimcha qiymat.
Korxona (firma) mahsulotining ishlab chiqarish xarajatlari bu korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilingan barcha sarflari yigindisidir:
k = s + v.
Uning tarkibiga xomashyo va materiallar, amortizastiya, ish haqi va boshqa sarflar kiradi.
Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va istemolchilarga etkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizastiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugurtaga ajratmalari, foiz tolovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bolib organish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari (1-chizma). Ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilinadigan barcha sarflar (ish haqi, xom ashyo va material sarflari, amortizastiya va h.k.) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam boladi.
Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bogliq bolib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, istemolchiga etkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruhga bolinadi: qoshimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni orash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qoshimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi.
Cof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (istemolchilar talabini organish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat boladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yonalishdagi konstepstiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bolib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham mulum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konstepstiyalarning oziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.
Malumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yonalishi boyicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yonalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qoyadi. Shunga kora, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yonalishga sarflashga harakat qiladi.

Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yonalishlarda ishlatilishiga yol qoymay oziga jalb etish uchun tolov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.

Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy korsatkichlardan biri bolib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat korsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi boyicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar oz resurslari yoki jalb qilingan resurslar bolishi mumkin. Shunga kora xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bolinadi (2-chizma). Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan tolov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun tolovlar, kredit uchun foiz tolovlari, ijaraga olingan er uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun tolovlar kiradi. Tashqi xarajatlar tolov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi.
Korxonaning oziga tegishli bolgan resurslardan foydalanishi bilan bogliq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul tolovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash oz resurslari qiymatini shunga oxshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.

Xarajatlarning jalb etilish manbaiga kora turkumlanishi.

Tashqi va ichki xarajatlarning mohiyatini ochib berish, ularning bir-biridan farqini tushuntirishda bugungi kunda bizning xojalik amaliyotimizda koplab faoliyat yuritayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlarni yaqqol misol tariqasida keltirish qol keladi. Aytaylik, biron-bir tadbirkor oziga qarashli bolgan xonadonda kichik ishlab chiqarish stexi tashkil qildi. Bu erda uning tashqi xarajatlari aniq: ishlab chiqarish uchun zarur bolgan xom ashyo uchun tolov, elektr energiyasi, suv va boshqa kommunal xizmatlar uchun tolovlar, transport xizmatlari uchun tolov va boshqalar. Bu orinda ichki xarajatlar nimadan iborat boladi, degan savol tugilishi tabiiy.
Misolimizdan korinadiki, tadbirkor stex binosi sifatida oz xonadonidan foydalanyapti. Shubhasiz, u oz xonadonidan foydalanganligi uchun oziga haq tolamaydi, biroq agar u ushbu xonadonni biron-bir kishiga ijaraga berganida malum miqdorda (aytaylik 50 ming som) pul daromadi olgan bolar edi. Uning xonadonidan stex sifatida foydalanish muqobil holatda kelishi mumkin bolgan ijara tolovidan, yani 50 ming somdan mahrum etmoqda. Demak, bu orinda tadbirkor «kozga korinmagan» holda 50 ming som sarflamoqda, yani ichki xarajat qilmoqda. Bu turdagi ichki xarajatlarga yana tadbirkorning ish haqini, agar oila azolari mehnatidan foydalansa, ularning ish haqini va shunga oxshash boshqa xarajatlarni kiritish mumkin.
Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bolgan tolov - normal (meyordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi (iqtisodiy foydaning mazmuniga keyingi orinlarda toxtalib otamiz). Bizning misolimizdagi tadbirkor oz faoliyatining samarali ekanligini korsatuvchi umumiy foydadan tashqari yana normal foyda ham olishi lozim. Normal foyda bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini ragbatlantirib turish uchun tolanadigan haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu faoliyat turi bilan shugullanishdan toxtaydi va ozining kuch-quvvatini boshqa faoliyatga sarflaydi.
Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yollarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga tasir qilish yoki qilmasligiga qarab xarajatlar doimiy va ozgaruvchi xarajatlarga bolinadi
UMUMIY XARAJATLAR
Doimiy xarajatlar
Ozgaruvchi xarajatlar
Korxona tolov majburiyatlar
Xom-ashyo
Soliqlar
Material
Amortizastiya ajratmalari
Yonilgi
Ijara haqi
Transport xizmati
Qoriqlash xizmati xarajatlari
Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar
Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k.
Ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga tasiriga qarab xarajatlarni turkumlash.

Ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) tasir qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi.

Doimiy xarajatlar (FC) ishlab chiqarish hajmining osishiga bevosita tasir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud boladi. Bunga korxonaning tolov majburiyatlari (zayomlar boyicha foiz va boshqa), soliqlar (ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolmagan turlari), amortizastiya ajratmalari, ijara haqi, qoriqlash xizmatiga tolov, uskunalarga xizmat korsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi.
Ozgaruvchi xarajatlar (VC) deb ishlab chiqarish hajmining ozgarishiga tasir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xom ashyo, material, yonilgi-transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va ozgaruvchan xarajatlar yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar (TS)ni tashkil qiladi.
Doimiy (FC), ozgaruvchi (VC) va yalpi (TS) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 4-chizma orqali korishimiz mumkin.
Doimiy, ozgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri

Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun ortacha umumiy, ortacha doimiy va ortacha ozgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. Ortacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori nisbatiga teng:

;
bu erda: AC ortacha umumiy xarajatlar;
TS yalpi (umumiy) xarajatlar;
Q ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

Asilbek Jiyan, [10/13/2022 11:57 AM]

Ortacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:
;
bu erda: AFC ortacha doimiy xarajatlar;
TFC doimiy xarajatlar summasi.

Ortacha ozgaruvchi xarajatlar ozgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:

;
bu erda: AVC ortacha ozgaruvchi xarajatlar;
TVC ozgaruvchi xarajatlar summasi.
Shuningdek, ortacha umumiy xarajatlarni ortacha doimiy va ortacha ozgaruvchi xarajatlarning yigindisi sifatida ham ifodalash mumkin:
AC = AFC + AVC.

Bu ortacha umumiy, doimiy va ozgaruvchi xarajatlarning egri chiziqlari quyidagi korinishda boladi

Ortacha xarajatlarning egri chiziqlari.

Chizmadan korinadiki, dastlabki paytda ortacha xarajatlar yuqori darajada boladi. Bu holat mahsulot hajmi Q ning past darajasida doimiy xarajatlar miqdori juda katta boladi. Mahsulot hajmi osib borishi bilan uning birligiga togri keluvchi doimiy xarajatlar miqdori pasayib boradi. Doimiy xarajatlar mahsulot miqdorining katta hajmiga togri kelganda, ortacha xarajatlarga ahamiyatli tasir korsata olmaydi. Endi ozgaruvchi xarajatlar katta ahamiyat kasb eta boshlaydi. Natijada ortacha xarajatlar osa boshlaydi. Ishlab chiqarish hajmining malum miqdordan keyingi osishi bilan samaraning pasayishi roy bera boshlaydi.

Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini aniqlash zarur. Bunda iqtisodiy tahlil vositasi bolib songgi qoshilgan xarajat tushunchasi xizmat qiladi. Avvalo songgi qoshilgan xarajat deb, mahsulotning navbatdagi birligini ishlab chiqarish bilan bogliq qoshimcha xarajatlarga aytiladi:
;
bu erda: MS – so’nggi qo’shilgan xarajat;
∆TS – umumiy xarajatlarning o’zgarishi;
∆Q - mahsulot miqdorining o’zgarishi.
Qo’shilgan xarajatlarni har bir navbatdagi qo’shilgan mahsulot birligi uchun aniqlash mumkin. Tovar yoki xizmatlarning qoshilgan birligini ishlab chiqarishga togri keladigan xarajatlar ortacha qoshilgan xarajatlar deyiladi.

Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda ishlab chiqarish xarajatlarining ozgarish tamoyillari.

Korxona foydalanadigan koplab resurslar miqdori, yani jonli mehnat, xom ashyo, yonilgi va energiya sarflari tovar hajmining ozgarishiga tez va oson tasir qiladi. Boshqa resurslar sarfi tasirida tovar hajmi ozgarishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Masalan, ogir sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish quvvatlari ancha uzoq vaqt oraligida mahsulot miqdori ozgarishiga tasir qilishi mumkin. Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, yani xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha otgan davr sezilarli tasir korsatadi. Shu sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi.
Korxona ishlab chiqarish hajmini ostirish uchun qisqa davrda faqat ozining ozgaruvchi xarajatlari miqdorini ozgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bolib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini ozgartirish uchun etarli bolishi mumkin.
Boshqacha aytganda qisqa davr oraligida korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari ozgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va boshqa resurslar miqdorini kopaytirish orqali ozgarishi mumkin. Bunda mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin.
Uzoq muddatli davr bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun band bolgan resurslari miqdorini ozgartirish uchun etarli bolgan davrdir.
Bu erda shuni takidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining ozgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona xususiyatidan kelib chiqib farqlanishi mumkin. Masalan, engil sanoat tarmogida kiyim-kechak ishlab chiqaradigan kichkina firma, bir nechta qoshimcha tikuv mashinasi ornatish bilan ozining ishlab chiqarish quvvatlarini qisqa vaqtda (bir necha kunda) oshirish mumkin. Ogir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha yil talab qilinadi.

Biz bilamizki, qisqa muddatli vaqt davomida korxona ozining doimiy (qayd qilingan) quvvatlariga ozgaruvchi resurslar miqdorini qoshib borish yoli bilan ishlab chiqarish xajmini ozgartirishi mumkin. Bu erda shunday savol tugiladi: korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (doimiy resurslarga) koproq va yanada koproq miqdorda ozgaruvchi resurslarni qoshib borish yoli bilan ishlab chiqarish hajmi qanday ozgarib boradi?

Bu savolga marjinalistlar ozlari tomonidan oylab topilgan samaraning kamayib borishi qonuni deb ataluvchi qonun orqali javob beradi. Bu qonunga binoan, malum davrdan boshlab korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki erga) ozgaruvchi resurslar birligini (masalan, jonli mexnat) ketma-ket qoshib borish, har bir keyingi ozgaruvchi resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qoshimcha mahsulot beradi. Boshqacha aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat korsatuvchi ishchilar soni kopayib borsa, ishlab chiqarishga koproq ishchini jalb qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmining osishi tobora sekinlik bilan roy beradi. Bu qonunni tasvirlash uchun quyidagi misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, fermer foydalanadigan erning doimiy miqdoriga (masalan 20 ga) ega bolib, unda don etishtiradi. Agar fermer ekinga qayta ishlov bermasa, har bir gektar erdan 40 stentnerdan hosil oladi deb hisoblaymiz. Agar ekinga qoshimcha bir marta ishlov berilsa, hosildorlik 50 st/ga ga qadar kotarilishi mumkin. Ikkinchi ishlov berish hosildorlikni 57 st/ga, uchinchisi - 61 st/ga, tortinchisi, aytaylik 63 st/ga ga qadar kotarishi mumkin. Ekinga keyingi ishlov berishlar juda kam yoki nolga teng bolgan qoshimcha hosil beradi.
Bu erda shuni takidlab otish lozimki, samaraning kamayib borish qonuni, ozgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jihatidan bir xil degan farazga asoslanadi. Yani, har bir qoshimcha ravishda jalb qilingan ishchi bir xil aqliy layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb hisoblanadi.
Demak, qoshilgan mahsulot keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega bolgani uchun emas, balki kapital (fondlar) ning mavjud miqdoriga nisbatan kop miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi. Bu erda ishlab chiqarish omillari ortasidagi nisbat, mutanosiblik buzilishi sodir boladi.
Bundan korinib turibdiki, samaraning pasayib borishi degan qonun tabiiy ravishda ozidan ozi emas, balki omillarning boshqasi ozgarmagani holda ayrimlarini kor-korona kopaytirib, ular ortasidagi mutanosiblik buzilganda sodir boladi.
Qulay iqtisodiy muhit tufayli, ishlab chiqarish quvvatlarining toxtovsiz kengayib borishi natijasida korxona ortacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday ozgarish roy beradi? Dastlab qandaydir vaqt oraligida ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishi ortacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga boradi. Ammo oxir oqibatda koproq va yanada koproq quvvatlarni ishga tushirish ortacha umumiy xarajatlarning osishiga olib keladi. Bunday hollarni samaraning kamayib borish qonuni tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal qilish shart-sharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi miqdorining ozgarmasligi hisoblanadi. Uzoq muddatli davrda barcha resurslar miqdori ozgaradi. Bundan tashqari biz tahlilda barcha resurslar narxini doimiy deb faraz qilamiz. Shu sababli uzoq muddatli davrda ortacha xarajatlarning ozgarishi tamoyilini ishlab chiqarish miqyosi osishining ijobiy va salbiy samarasi yordamida tushuntirish mumkin.
Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon boladiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi osib borishi bilan, bir qator omillar ishlab chiqarish ortacha xarajatlarining pasayishiga tasir korsata boshlaydi. Bu omillar quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) qoshimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarilishi. Quyida bu omillarning har biriga batafsil toxtab otamiz.

1. Mehnatning ixtisoslashuvi. Korxona kolamining osib borishi bilan foydalanilayotgan mehnatning ixtisoslashuv darajasini oshirish imkoni kengayib boradi. Qoshimcha ravishda ishchilarning yollanishi topshiriqning ular ortasida borgan sari aniqroq taqsimlanib borishini anglatadi. Ishlab chiqarish jarayonida 5-6 tadan turli operastiyalarni bajarish orniga endilikda har bir ishchi bitta-yagona topshiriqni bajarishi mumkin boladi. Butun ish kuni davomida u ozining malakasiga koproq mos keladigan vazifani bajarish bilan band boladi. Kichik korxonalarda malakali ishchilar kopincha oz ish vaqtlarining deyarli yarmini hech qanday malaka talab etmaydigan ishlarni bajarishga sarflaydilar. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarining oshib ketishiga olib keladi. Shuningdek, ishlab chiqarish miqyosining osishi bilan taminlanuvchi mehnat operastiyalarining taqsimlanishi imkoniyati ishchilar uchun oz vazifalarini bajarishlarida katta tajriba orttirishga zamin yaratadi. 5-6 ta topshiriq bilan band qilingan «oz ishining ustasi» ham bu vazifalarning har birini bajarishda u qadar malakali bola olmaydi. Yagona vazifani bajarish imkoniga ega bolgach, xuddi shu ishchi yanada unumliroq ishlay oladi. Va nihoyat, mehnat ixtisoslashuvining yuqori darajasi ishchi tomonidan bir topshiriqni bajarishdan boshqa biriga otishdagi vaqt yoqotilishi holatining oldini oladi.

2. Boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi. Ishlab chiqarishning yirik miqyoslari shuningdek boshqaruv boyicha mutaxassislar mehnatidan yaxshiroq foydalanish imkonini beradi. Birdaniga 20 nafar ishchini nazorat qilishga qodir bolgan rahbarning mehnati bir necha ishchiga ega bolgan kichik korxonada etarli darajada foydalanilmaydi. Bu holatda mamuriy apparatni taminlash xarajatlarini oshirmagan holda korxona ishlab chiqarish xodimlarining sonini ikki baravar kopaytirish mumkin boladi. Shu bilan birga, kichik firmalar boshqaruvchi mutaxassis mehnatidan bevosita maqsadga muvofiq foydalana olmaydilar. Kichik korxonada sotish muammolari boyicha mutaxassis oz vaqtini boshkaruvning turli sohalari masalan, marketing, mehnat resurslarini boshqarish, moliyaviy boshqarish boyicha taqsimlashga majbur bolishi mumkin. Operastiyalar miqyosining kengayishi marketing boyicha mutaxassis ozini mahsulotlarni taqsimlash va sotish ustidan nazorat ornatishga toliq bagishlashi mumkinligidan darak berib, boshqaruvning boshqa funkstiyalarini bajarish uchun qoshimcha ravishda tegishli mutaxassislar jalb etiladi. Pirovardida bu holat samaradorlikning oshishi hamda mahsulot birligiga bolgan ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishiga olib keladi.
3. Kapitaldan samarali foydalanish. Kop hollarda kichik firmalar ishlab chiqarish jihozlaridan texnologik nuqtai nazardan nisbatan samarali foydalanishga qodir bolmaydilar. Mahsulotlarning koplab turlarini ishlab chiqarish uchun mashinalarni faqat juda yirik va qimmat turuvchi komplektlarda sotib olish mumkin. Buning ustiga, mazkur mashina jihozlaridan samarali foydalanish ishlab chiqarishning katta hajmlarini taqozo etadi. Demak, yaxshi jihozlarni sotib olish va samarali foydalanishga faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina erishishlari mumkin.
Misol uchun, avtomobilsozlikda ishlab chiqarishning nisbatan samarali usullari yigish liniyasi uchun robot texnikasi hamda murakkab jihozlarning qollanishini taqozo etadi. Mazkur jihozlarning samarali ishlatilishi uchun, bazi bir hisob-kitoblarga kora, yiliga 200 mingdan to 400 mingga qadar avtomobil ishlab chiqarish hajmiga erishish lozim boladi. Faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina bunday jihozlarni sotib olishlari va samarali foydalanishlari mumkin. Mayda ishlab chiqaruvchilar ikki otning orasida boladilar. Avtomobillarni boshqa jihozlar yordamida ishlab chiqarish samarasiz va mahsulot birligiga nisbatan koproq xarajatlar qilinishiga olib keladi. Biroq, nisbatan samarali jihozni sotib olib, undan ishlab chiqarishning kichik hajmi tufayli toliq foydalanmaslik ham samarasiz va qimmatga tushuvchi yol hisoblanadi.

4. Qoshimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarilishi. Yirik miqyosdagi ishlab chiqarishning tashkilotchisi qoshimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun kichik firmaga qaraganda kengroq imkoniyatga ega boladi. Goshtni qadoqlash boyicha yirik fabrika ishlab chiqarish chiqindisidan elim, ogitlar, dorivor mahsulotlar va boshqa shu kabi qoshimcha mahsulotlarni tayyorlaydiki, kichik firma bu chiqindilarni zarur bolmaganligi uchun shunchaki tashlab yuborishi mumkin edi.

Ishchi va boshqaruvchilar mehnatini ixtisoslashtirish darajasini oshirish, nisbatan samarali asbob-uskunalardan foydalanish imkoniyati, chiqindilardan samarali foydalanish kabi barcha texnologik omillar oz ishlab chiqarish miqyosini kengaytirishga layoqatli bolgan tadbirkor tomonidan mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirilishiga tasir korsatadi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarishga jalb etilgan barcha resurslar miqdorining 10%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmining nisbatan koproq, masalan 20%ga oshishiga olib keladi, natijada ortacha umumiy xarajatlar pasayadi.
Salbiy miqyos samarasi. Vaqt otishi bilan firmaning kengaytirilishi salbiy iqtisodiy oqibatlarga, va shundan kelib chiqqan holda, mahsulot birligi ishlab chiqarish xarajatlarining osishiga olib kelishi mumkin.
Salbiy miqyos samarasi roy berishining asosiy sababi yirik miqyosdagi ishlab chiqaruvchiga aylangan firmaning faoliyatini samarali nazorat qilish va muvofiqlashtirishga harakat qilish chogida vujudga keluvchi malum boshqaruv qiyinchiliklari bilan bogliq. Uncha katta bolmagan korxonada bitta-yagona boshqaruvchi uning faoliyatiga doir barcha muhim qarorlarni shaxsan ozi qabul qilishi mumkin. Firma hajmining uncha katta bolmaganligi tufayli mazkur boshqaruvchi barcha ishlab chiqarish jarayonini yaxshi tasavvur qila oladi hamda firma faoliyatining barcha yonalishlarini tezlik bilan ozlashtira olishi, oz qol ostidagilaridan olayotgan axborotlarni osonlik bilan tahlil qilishi, ular asosida aniq va samarali qaror chiqara olishi mumkin boladi.
Biroq bunday qulay holat firma miqyosining kengayishi bilan ozgaradi. Mamuriy xodimlar va ishlab chiqarish jarayonini alohidalashtiruvchi boshqaruv qatlamlari kopayib boradi; yuqori rahbariyat korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish jarayonidan alohidalashib qoladi. Yirik korxona miqyosida oqilona qaror qabul qilish uchun zarur bolgan barcha malumotlarni yigish, tushunish va qayta ishlash bir kishi uchun imkon darajasidan tashqarida boladi. Boshqaruv apparatining chuqurlashuvi va kengayishi esa axborot almashinuvi, qarorlarni muvofiqlashtirishdagi muammolarni hamda byurokratik holatni keltirib chiqaradi, boshqaruvning turli boginlari tomonidan qabul qilingan qarorlar bir-biriga zid kelish ehtimoli kuchayadi. Natijada samaradorlikka putur etib, ishlab chiqarishning ortacha xarajatlari oshadi. Boshqacha aytganda, barcha resurslar miqdorining 10%ga osishi ishlab chiqarish hajmining nomuvofiq ravishda, aytaylik 5%ga osishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining osishidan doimiy ravishda olinuvchi samara. Bazi hollarda ijobiy miqyos samarasi tasiri barham topuvchi ishlab chiqarish hajmi bilan salbiy miqyos samarasi kuchga kiruvchi ishlab chiqarish hajmi ortasidagi tafovut juda ahamiyatli bolishi mumkin. Bu ikkala chegara orasidagi maydonda barcha resurslarning 10%ga osishi ishlab chiqarish hajmining ham mutanosib ravishda 10%ga kopayishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli boshqarish boyicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish imkoniyatini beradi. Bu oxir oqibatda samaradorlikning oshishi va mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi.

Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi.

Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga qilingan sarf-xarajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablaglar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.

Korxona, pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.

Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan otadi:
birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon bolmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan song olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi korinishida toliq namoyon boladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan korinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoshimcha mahsulot yoki qoshimcha qiymatdir. Lekin shu narsani aytish lozimki, butun jamiyatda bazan alohida olingan bir mamlakatda foyda massasi bilan qoshimcha qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng bolishi mumkin. Lekin alohida olingan korxonalarda va tarmoqlarda yaratilgan qoshimcha mahsulot olingan foydaga miqdoran teng bolmasligi mumkin. Chunki talab va taklif nisbatlarining va narx mexanizmining ozgarishi tasirida bir tarmoqda yoki bir guruh korxonalarda yaratilgan qoshimcha mahsulotlar boshqa korxona va tarmoqlarga foyda shaklida otib ketadi.
Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga kora, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bolgan taqdirda foyda oladilar. Demak, ishlab chiqaruvchi foydasi (Fich) bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (Nu) ortasidagi farqdan iborat:
.
Bundan korinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga bogliq boladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi.
Tannarx bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Bu orinda mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Malumki, mahsulot qiymati (Q) oz ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (QIV) hamda yangidan yaratilgan qiymat (QYa)ni toliq oladi. Oz navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi (IH) va yalpi foydaga (Fya) ajraladi.
Sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (QIV)
Ish haqi (IH)
Yalpi foyda (Fya)
Mahsulot tannarxi (T)
Mahsulot qiymati (Q)
Mahsulot qiymati tarkibi.
Shuningdek, sof foydadan korxona egasi oziga tegishli bolgan tadbirkorlik daromadini ham oladi. Agar korxona hissadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan bolsa, u holda sof foydaning bir qismi barcha akstiyadorlar ortasida taqsimlanadi.
Yalpi foydaning taqsimlanishi.
Yalpi foydani taqsimlashning tarkib topgan hozirgi sharoitida uning hajmi oshib borishi bilan korxonalar va davlatning mulki ham kopayib boradi. Shuningdek, nafaqat har bir korxona xodimining, balki davlat va korxonalardan ijtimoiy nematlar va turli korinishdagi nafaqalar oluvchi jamiyat boshqa azolarining ham shaxsiy istemoliga sarflanuvchi daromadini kopaytirish imkoniyati paydo boladi.
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yoli bilan aniqlanadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga koproqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim oz ichiga normal foydani ham oladi. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi umumiy va buxgalteriya xarajatlari hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir orqali yaqqolroq tasavvur etish mumkin (9-chizma).

Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va buxgalteriya foydasining farqlanishi.

Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga - korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablaglarga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi:
1. ,
bu erda: R' foyda normasi; P foyda massasi; W ishlab chiqarish xarajatlari;

2.
bu erda: R' foyda normasi; P foyda massasi; Kavans (asosiy kapital+aylanma kapital) korxona avanslangan mablaglari yoki asosiy va aylanma kapitalning ortacha yillik qiymati.

Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga togri mutanosib hamda ishlab chiqarish xarajatlari yoki avanslangan mablaglar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligining integral korsatkichi hisoblanadi.
Foydaning osishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi ozgarmagan holda ikki yol bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki narxni oshirish hisobiga erishish mumkin. Narxning osishi bazi iqtisodchilarning foyda normasi korsatkichini bartaraf etib bolmaydigan qusurga ega bolgan va shu sababli samaradorlikni olchash uchun mutlaqo yaroqsiz korsatkich sifatida tanqid qilishlariga sabab boldi.
Xulosa o’rnid shuni aytish mumkinki

~ ~