Marketing tizimida axborot ta’minoti

1-CHizma. Ma’lumotlar yig’ish bo’yicha tadqiqotlar rejasi. 

 

Endi    yana  1-chizmaga  qaytamiz.  Tadqiqot  chizmasini  ishlab  chiqqandan 

so’ng ma’lumotlar yig’ish jarayonini kuzatmoq darkor. Bu bosqich eng qimmat 

turuvchi  va  alohida  e’tibor  berilishini  talab  qiladi.  CHunki  turli  muammolar 

vujudga kelishi  mumkin. Masalan, shunday  hol  yuz   berishi  mumkinki, so’rov 

o’tkazish  uchun  mo’ljallangan  kishilar  (respondentlar)  bo’lmasligi  mumkin. 

Bordi-yu  ular  bo’lsa  ham,  axborot  berishdan  bosh  tortishlari  mumkin  (ya’ni, 

intervyuer  ularni  qiziqtira  olmagan  yoki  nomaqbul  vaqtni  tanlaganligi).  Yana 

shuni  e’tiborga  olish  lozimki,  ba’zi  respondentlar  suhbatni  yoki  xatni  tezroq 

tugatish  uchun noaniq  yoki bir yoqlama  javoblar berishi  mumkin. Buning  aksi 

bo’lishi  ham  mumkin,  ya’ni so’rovni  tezroq  va  arzonroq o’tkazish maqsadida, 

intervyuerning o’zi ham noaniqlikka va bir yoqlamalikka yo’l qo’yishi mumkin. 

Yuqoridagi muammolarni hal qilishda zamonaviy texnik vositalarni qo’llash 

yordam  beradi.  Misol  uchun,  AQSHda  kompyuterlardan  foydalanish 

marketingda  butun  bir  inqilob  yasadi.  Ko’pchilik  firmalar  endilikda 

respondentlardan  intervyuni  kompyuter  to’ri  (seti)  orqali  olmoqdalar. 

Ma’lumotlar  firma  terminaliga  bir  zumda  kelib  tushadi.  Bu  terminallar 

to’g’ridan-to’g’ri savdo markazlarida ham o’rnatilmoqda. Ko’pchilik xaridorlar 

---

ana  shunday  “Tanirmas”  intervyuni  afzal  ko’rmoqdalar.  Mavjud  savollar  va 

ularga  javob  variantlarining  borligi,  ular  uchun  faqat  kompyuterning  kerakli 

tugmasini bosishgina holayapti. Ko’pchilik supermarketlarda tovarlarni kodlash 

tizimi o’rnatilgan. Bu kassa apparatlarida tovar uchun haq to’lash vaqtida tovar 

to’g’risidagi  ma’lumotni  bevosita  kompyuterga  kelib  tushushini  ta’minlaydi. 

Yig’ilgan axborot yordamida xaridorlarning u yoki bu tovarni afzal ko’rishlari 

haqida,  ularga  reklamaning  u  yoki  bu  shaklini  qo’llab  ta’sir  qilish  haqida 

tadqiqotlar o’tkazish mumkin. 

Marketingli  tadqiqotlarning  keyingi  bosqichi  ma’lumotlarni  baholash  va 

tahlil  qilishdir.  Bu  maqsadlar  uchun:  mos  keluvchi  o’rtacha  ma’lumotlar  va 

dispersiya  (tasodifiy  nisbiy  kattaliklarni  taqsimlanishi)  olish;  muhim  o’zaro 

bog’liqliklarni  aniqlash  uchun  kombinatsion  jadvallar  tuz  ish;  korrelyatsiya 

koeffitsientini hisoblash; regression tahlil; korrelyatsion tahlil, faktorli tahlil va 

boshqa  statistik  usullarni  ko’plab  ko’p  o’lchovli  tahlil  o’tkazish  kabi  ishlarni 

bajarish zarur. 

Tadqiqot  natijalari  to’g’risida  hisobot  tayyorlash  marketingli  tadqiqotlarni 

yakunlovchi  jarayonidir.  Bu  jarayonda  tadqiqotchi  boshqaruvchiga  juda  ko’p 

statistik    ma’lumotlarni  yetkazib  berishi  shart  emas.  Hisobot  o’tkazilgan 

tadqiqotlardan kelib chiquvchi asosiy xulosalar va takliflarni o’z ichiga olishi va 

marketing bilan shug’ullanuvchi mutaxassislarni qiziqtira oluvchi tilda yozilgan 

bo’lishi kerak. Bundan tashqari u marketing tadbirlarini o’tkazish uchun aynan 

zarur bo’lgan axborotlarni berishi lozim. 

1.Hisobotni maqsadni belgilab olish va tadqiqotdan olingan asosiy xulosalar 

bilan boshlamoq zarur. SHundan so’ng keltirilgan xulosalarni keng yoritish va 

tadqiqot usullariga obzor berish bilan davom ettirish kerak. SHu bilan bir vaqtda 

texnik  detallarning  to’liq  tasviri  va  boshqa  ko’p  ma’lumotlarni  qo’shimcha 

(yordamchi)  jadvallarga  hisobot  oxirida  berishi  zarur.  Hisobotning  so’ngida, 

chiqarilgan xulosa  va  takliflardan qanday sharoitda  foydalanish  mumkinligi va 

asosiy printsiplarga tushuncha berish bilan yakunlash lozim. 

Malakali 

marketingli 

tadqiqot 

ilmiy 

tahlil 

qilish 

usullaridan 

foydalanilganligi,  juda  e’tibor  bilan  kuzatuv  o’tkazganligi,  gipotezalarni  aniq 

shakllantirilganligi,  ilmiy  istiqbollash  va  test  o’tkazish  usullaridan 

foydalanilganligi  bilan  tasniflanadi.  Bitta  misol  ko’rib  chiqamiz.  AQSHdagi 

posilkali  savdoga  ixtisoslashgan  kichik  bir  firma  tovarlarni  qaytish  foizining 

yuqoriligidan  ancha  qiyinchiliklarga  uchradi.  Buning  sababini  aniqlash  uchun, 

firma  qaytgan  tovarlarga  berilgan  buyurtmalarni  o’rgana  boshladi.  Tahlil 

mijozning  yashash  joyi,  qaytarilgan  tovarning  hajmi  va  tovarning  ko’rinishi 

bo’yicha o’tkazildi. O’tkazilgan regression tahlil asosida shu narsa aniqlandiki, 

tovarlarning  qaytish  ehtimoli,  uni  mijoz  tomonidan  kutish  vaqtining  oshishi 

bilan  ko’proq  ekan.  Natijada  firma  tovarni  mijozga  tezroq  yetkazib  berish 

choralarini ko’rdi va yaxshigina natijalarga erishdi. 

2.  O’tkazilgan  tadqiqotlar  uning  qatnashchilaridan  vujudga  keluvchi 

muammolarni yechishda  ijodiy yondashishni talab qiladi. Bir misol  keltiramiz. 

---

Birinchi  marta  bozorda  maydalangan  kofening  paydo  bo’lishida  uning  ta’mi 

tabiiy    kofening  ta’midan  farq  qilishi  haqida  gap  tarqaldi.  Lekin  o’tkazilgan 

eksperimentlar  natijasida  shu  narsa  aniqlandiki,  tajriba  o’tkazib  ko’rilganlar 

maydalangan va tabiiy kofening bir-biridan farqlay olmadilar. Buning natijasida 

shu  narsa  aniq  bo’ldiki,  maydalangan  kofega  bo’lgan  salbiy  qarash  uning 

ta’mida  emas,  balki  boshqa  psixologik  omillarga  bog’liq  ekan.  SHunda 

tadqiqotchilar  maydalangan  va  tabiiy  kofeni  sotib  oluvchilar  uchun  bir  xil 

so’rov varaqalarini tayyorladilar. So’rov varaqasida har ikkala toifa kofe uchun 

ham maydalangan kofeni sotib oluvchi ayollar to’g’risidagi, ularning shaxsiy va 

sotsial  sifatlari  haqida  ham  so’ralgan  edi.  SHu  narsa  ma’lum  bo’ldiki, 

so’ralganlarning  ko’pchiligi  ularni  “Dangasa,  e’tiborsiz  va  oila  buyudjetini 

rejalashtira  olmaydigan  ayollar”  deb  javob  berishdi.  Ularga  maydalangan 

kofega    bo’lgan  munosabat  bilan  bog’liq  sifatlar  tarqatilayotgan  edi.  SHuning 

uchun  firma  keyingi  bosqichda,  aynan  shu  maydalangan  kofeni  sotib  oluvchi 

ayollarga  bo’lgan  munosabatni  o’zgartirishga  olib  keluvchi  reklama 

kompaniyasini tashkil qildi va juda yaxshi natijalarga erishdi.  

3.  Tajriba  shuni  ko’rsatadiki,  ma’lumotlarni  yig’ish  va  tahlil  qilishning 

qandaydir  bir  usuliga  tayanmasdan,  ularning  kombinatsiyasidan  foydalanish 

zarur.  

4. Faktlar shu muammoni yechishga yondashishga bog’liq holda u yoki bu 

ma’noni kasb etishi mumkin. 

5. Yig’ilgan axborotlarga qilingan xarajatlar tadqiqotlarning zarurligi bilan 

o’zini  oqlashi  kerak.  CHunki  marketingli  tadqiqotlar  bo’limining  firma 

yutug’iga  qo’shgan  hissasi  shu  ma’lumotlarning  zarurligi  va  qandaydir  foyda 

keltirganligi bilan baholanadi. 

6.  Respublikamizdagi  korxonalar  xo’jalik  faoliyatini  tahlil  qilish  shuni 

ko’rsatadiki, ularning birortasida ham to’liq shakllangan marketing tadqiqotlari 

va tahlil kompleksi yo’q. SHu bilan birga tijorat-axborot markazlari, marketing, 

konsalting  xizmatlari  soni  o’sib  bormoqda.  Ular  tayyorlagan  materiallarning 

narxi  g’oyat  yuqori  hamda  sifatining  talabga  javob  bermasligi  bilan  ajralib 

turadi.  Ammo,  hozir  bizning  iqtisodiyotimiz  uchun  mustaqil  axborot 

xizmatlarini rivojlantirish, ularning faoliyatini tartibga solish, sog’lom raqobatni 

yo’lga qo’yish eng muhim masalalardan biridir. 

Jamiyatda  insonning  ehtiyojlari  turli-tumandir.  Insonni  hayvonot  olamidan 

ajratib  turuvchi  muhim  xususiyatlardan  biri  ham  shudir.  Ehtiyoj  ko’pincha 

“To’g’ridan-to’g’ri”  ishlab  chiqarishdan  yoki  ishlab  chiqarishga  asoslangan 

buyumlarning mohiyatidan tug’iladi. SHuning uchun ehtiyoj va ishlab chiqarish 

bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Takror ishlab chiqarish jarayonida ehtiyoj 

o’z  rivojlanishida  ishlab  chiqarishdan  o’zib  ketadi,  uni  yanada  o’sishi  va 

takomilashishini  taqdirlaydi,  ya’ni  bir  vaqtning  o’zida  ishlab  chiqarishning 

natijasi  va  uni  sababchisi  bo’lib  maydonga  chiqadi.  Jamiyat  rivoji  jarayonida 

ehtiyoj  o’zgarib  va  o’sib  boradi.  Bittasi  yo’holadi,  yangisi  paydo  bo’ladi. 

Ehtiyojlarning  ierarxiyasi,  tarkibida  miqdoriy  o’zgarish  bilan  birga  sifat 

---

o’zgarishi ham yuz  beradi. Sotsial va madaniy ehtiyojlar oshib boradi. Bugungi 

kunda  bu  ayniqsa  muhim  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Inson  yangi  hayotiy  tajriba 

orttira  borib,  yangi  ehtiyoj  hosil  qiladi.  Amaliyot  -  ehtiyojlar  o’sishining  eng 

muhim  omilidir.  Iste’mol  tovarlariga  ehtiyoj  va  talab  iqtisodiy,  ijtimoiy, 

demografik,  tabiiy-iqlim  sharoitlari  ta’sirida  vujudga  keladi.  SHuning  uchun 

haqiqiy  bozor  tizimida  talabni  har  tomonlama  o’rganish,  uning  rivojlanish 

xususiyatlari  va  qonuniyatlarini  tahlil  qilish,  miqdori  va  tarkibini  istiqbollash 

zarur.  

Tovarli  taklif  va  talab  bozorda  baho  mexanizmi  bilan  bog’liqdir.  Baho  - 

tovarning  pulda  ifodalangan  qiymati  sifatida  Iste’mol  bozoriga    to’laligicha, 

sezilarli  ta’sir  qiladi.  Baholar  ko’tarilganda  tovarlarga  talabning  qisqarishi, 

pasayganda  esa  talabning  oshishi  ko’z  atiladi.  SHuning  bilan  birga  bahoning 

o’zi  ham  talab  va  taklif  ta’sirida  bo’ladi.  Bozor  baholarining  haqiqiy  (ya’ni, 

tovar qiymatidan) baholardan chyoki nishi turli tovarlar uchun turlichadir. Ba’zi 

bir  tovarlar  uchun  taklifni  talabga  moslashishi,  ularni  muvozanatlanishi 

boshqalariga nisbatan tez va oson ko’chadi. Bahoning Iste’mol tovarlari bozori 

sig’imiga  ta’siri  o’zaro  bog’liq  omillar  bilan  aniqlanadi.  Bular  -  ishlab 

chiqarishning  miqdori  va  tarkibi,  iste’molchining  tovarli  va  tovarsiz  qismi 

nisbati,  xom-ashyo  qiymati  va  boshqalardir.  Ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq 

bo’lmagan  omillar  ham  mavjud.  Masalan,  ularga  shu  mahsulotga  bo’lgan 

zaruriy  talab  va  uni  qondirilishi  darajasini  misol  qilish  mumkin.  Kundalik 

ehtiyoj tovarlariga (asosiy oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak va  boshqalar) 

bo’lgan  talab doimiy  ravishda qondirilib turilishi  kerak.  SHunday qilib talab  - 

to’lovga  qobiliyatli  ehtiyojning  bozor  shaklidagi  namoyon  bo’lishidir. 

Marketing  strategiyasi  va  taktikasida  ehtiyoj  ham  xuddi  talab  singari  chuqur 

o’rganiladi. 

Ehtiyoj  -  insonning,  ma’lum  sotsial  guruhlarning  yoki  butun  jamiyatning 

hayot  faoliyatini  ta’minlash  uchun  muhim  bo’lgan  zaruriyatdir.  Bunday  ta’rif 

bir tomonlama xarakterga ega. CHunki, u ehtiyojning vujudga kelish jarayonini 

to’liq  qamrab  ololmaydi.  Yanada  kengroq  ma’noda  ehtiyojni  -  Iste’mol  bilan 

bog’liq  munosabatlar  yig’indisi  deb  ta’riflash  mumkin.  Ehtiyojning 

chegarasizligi  va  doimo  kengayib  borish  qobiliyati,  ishlab  chiqarishni  doimo 

o’sib borishi va turli-tuman tovarlarni ishlab chiqarishni taqozo qiladi. Talab  - 

baholarning yuqori bo’lishiga qaramasdan doim yuqori bo’ladi, aksincha, ba’zi 

tovarlarga  bo’lgan  bugungi  talab  to’liq  qondirilsa  ham,  u  bozor  sig’imining  

kengayishiga ta’sir qilmaydi.