Marketing muhiti

 

4.4. Marketingda tashqi soha elementlari 

 

Har qanday tizim kabi marketing tizimi ham o‘ziga xos xususiyat-

larga ega, ya’ni o‘zining belgilari, qonuniyatlari, maqsad va vazifalari 

mavjud. Bu tizim har bir elementi tashqi muhit omillariga bog‘liq. 

Marketing tizimining tashqi muhitining muhim elementlariga 

avvalambor, quyidagilarni kiritish lozim. 

1) ta’minotchilar; 2) raqobatchilar; 3) vositachilar; 4) iste’molchilar 

(bozor);  5) firma.  

Firmaning samarali faoliyati bevosita sanab o‘tilgan tashqi muhit 

elementlari bilan bog‘liq bo‘lib, ma’lum sharoitda ijtimoiy, iqtisodiy, 

siyosiy, madaniy, demografik va ekologik omillar ham unga bevosita 

ta’sir etadi. 

Ta’minotchilar  – marketing tizimining subyekti bo‘lib, ularning 

funksiyasiga hamkor firmalarni zarur xomashyo va kerakli asbob-

uskunalar bilan ta’minlashdan iborat. 

Raqobat – bozorda ishlab chiqarish va tovarlarni sotish 

(o‘tkazish)ning bozordagi eng yaxshi shart-sharoitlari uchun iqtisodiy 

raqobatchilik shakli. 

Raqobatchilar– marketing obyekti sifatida samarali yo‘llarni izlab 

raqobatda ilgarilab ketishni xohlab, ular ta’minotchilarni eng qulay va 

yaqinda joylashganini tanlashga urunadilar, vositachilardan foydala-

nishda ham eng maqbulini topadilar, iste’molchilarni o‘zlariga jalb 

qilishga harakat qilib, yangi yangi tovar turlarini ishlab chiqadilar. 

Raqobatchi firmalarning kuchli va zaif tomonlarini o‘rganib o‘z 

strategiyalarini ishlab chiqadilar. 

Raqobat muhitini o‘rganish biznesda muvaffaqiyatga erishishga 

imkon beruvchi samarali raqobat strategiyasini ishlab chiqish uchun 

zarur. Bozorning ulushi, firma daromadining darajasi kompaniya 

raqobatchilarga qarshi qanchalik samarali kurasha olishi bilan 

belgilanadi. 

102 

 

Raqobatchilik tahlilini ishlab chiqishning tan olingan yetakchisi 

Garvard biznes maktabining professori Maykl Porterdir. Uning fikricha, 

korxonaning raqobat muhitini shakllantiruvchi raqobatchi kuchlar beshta 

guruhga bo‘linadi. 

1.  O‘xshash mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarning (sotuvchilar 

o‘rtasidagi) raqobatchilik kuchi.  

2. O‘rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqaruvchilar, o‘sha 

ehtiyojning o‘zini, lekin bir qancha boshqa usullar bilan samarali 

qanoatlantiruvchi tovarni taklif qilish bilan raqobatni keskinlashtirishi 

mumkin. Ko‘pincha, aynan mana shu guruhning raqobatchilik kuchi 

firma uchun vayron qiluvchi bo‘ladi. 

3. Mahsulotlar va yarim fabrikatlarni komplektlovchi xomashyo va 

materiallar yetkazib beruvchilar. Bu guruh vakillarining firmaning 

raqobat potensialiga ta’sir etish kuchi yetkazib beruvchilarning o‘z 

tovarlari narxini oshirishi va shu tarzda firma mahsuloti tannarxiga ta’sir 

o‘tkazish yoki yetkazib beriladigan mahsulot va xizmatlarining sifatini 

pasaytirish va shu tarzda firmaning mahsulotlari yoki xizmatlari sifatiga 

ta’sir etishdan iborat. 

4.Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi. 

 

5. Xaridorlarning o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishi.  

Mahsulotlarni sotib oluvchilar (xaridorlar) ham, vositachilar ham 

raqobatni kuch sifati tovarlarda belgilangan iste’mol sifati bo‘lishini 

yoki yaxshi xizmat ko‘rsatishning talab qilishga, shuningdek, pasaytirish 

maqsadida narxlarga bosim o‘tkazishga qodir. 

O‘xshash mahsulotlarning potensial ishlab chiqaruvchilari 

iste’molchilarni o‘z mahsulotlariga qayta jalb qilishi, shuningdek, mah-

sulotning potensial iste’molchilarini jalb qilishi mumkin. Raqobat-

chilarning har bir guruhini o‘rganish firmaning alohida strategiyasini 

ishlab chiqishni talab qiladi, bu esa marketing bo‘yicha mutaxassis-

larning majburiyatlaridan biridir. Tovar bozorida to‘g‘ri raqobatchilar 

o‘rtasida raqobat kurashining jadalligi va aniq shakli raqobatning 

xarakteriga bog‘liq holda o‘zgaradi. Bu raqobatchilar harakati natijasida 

yuzaga keladigan ularning o‘zaro bog‘liqligi darajasini xarakterlaydi. 

Tovarning raqobatbardoshligi – bu tovarda yakunlangan, xaridor uchun 

narx, u tovarni sotib olishga undaydi (xaridorda tovarni sotib olish 

istagini qo‘zg‘atadi). Raqobatbardoshli tovar, birinchidan, xaridor uchun 

shunchalik foydali, qiziq bo‘lsinki, uning uchun o‘z pulini berishga 

tayyor bo‘lsin ikkinchidan, xaridor uchun boshqa firmalarda ishlab 

103 

 

chiqarilgan o‘xshash yoki iste’mol sifati bo‘yicha o‘xshaydigan tovarga 

nisbatan ancha qiziqarliroq bo‘lsin. 

Firmalarning raqobatbardoshligi – uning raqobat sharoitida bozorda 

egallab turgan ulushini saqlab qolish yoki kengaytirishga imkon 

beruvchi marketing potensialidir. 

Aniq bozordagi raqobatchilar tahlili quyidagi ketma-ketlikda 

amalga oshiriladi: 

1. Bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash.  

2. Tayanch raqobatchilar xarakteristikasini tasvirlash va aniq-

lash. 

3. Tayanch raqobatchilarni baholash.  

4. Raqobatchilar xarakterini oldindan ko‘ra bilish.  

5. Potensial raqobatchilarni aniqlash. 

Raqobatlarning tahlili firmaning va raqobatchilikning tarmoq 

ichidagi, tarmoqlararo narxlarga oid va narxlarga oid bo‘lmagan kabi 

turlarini o‘rganishni ko‘zda tutadi.Tahlilni o‘tkazishda iqtisodchilar 

tomonidan taklif etilgan turli raqobatli tuzilishlarga tayanish 

muhimdir. Odatda, bunday tuzilishni 4 ga bo‘lish mumkin: sof (yoki 

takomillashgan) raqobat, oligopoliya, monopolistik raqobat va 

monopoliya.