Xakaslar
- Sharqiy Sibiming janubiy qismida yashab, o ‘zlarini
“xakas” deb ataydi. Ular qadimda “Abakan yoxud Minusinsk
tatarlari” deb ham yuritilgan. Ular asosan, Rossiya Federatsiyasining
Xakasiya Respublikasida yashaydi (63,9 ming nafar kishi). Rossiya
Federatsiyasida xakaslar soni jam i 74 ming nafar kishidan oshadi.
U lar xakas tilida so ‘zlashadi. Dini xristian dini bo‘lib, an'anaviy
e'tiqodlar ham saqlangan.
Xakaslar asosan, chorvachilik, ovchilik va dehqonchilik bilan
shug‘ullanadi.
Shorlar -
Rossiya Federatsiyasining Kemerovo viloyati (Tog‘li
Shoriya), qisman Oltoy va Xakas Respublikalarida yashaydi. Ulaming
soni 13 ming nafardan ortiq bo4lib, shor tilida so‘zlashadi. Ushbu til
197
turkiy tillam ing uyg‘ur-o‘g ‘uz guruhi xakas shoxobchasiga kiradi.
Dindorlari deyarli rasman xristian b o ‘lsalar-da, qism an shom onlik
ham saqlangan. Ular ket va ugorlarga xos bo ‘lgan m ahalliy etnoslar
asosida shakllangan.
VI—VIII asrlarda shorlar Turk, U yg‘ur va Yenisey xonliklari
tarkibiga kirib, qadimgi oltoy, uyg‘ur ham da Yenisey qirg‘izlari
ta'sirida turkiylashgan. X V II-X V III asrlarda shorlar shim oldan kirib
kelgan teleutlar bilan aralashib ketgan. X V II-X V III asrlarda ruslar
shorlami “temirchi tatarlar”, “kondom va mras tatarlari, abinlar” deb
atagan. Shorlar o ‘zlarini urug‘ (qarg‘a, qiy, qabiy), hudud (Tayash
choni-Tayash hududi) yoki daryо nomlari (M ras kiji-M ras odamlari,
Kandum chani-kondum x a lq la ri),. yashash joylaridan tashqarida
bo‘lsa, aba kiji (aba-urug‘, kiji-odamlar), chji kiji (tayga odamlari)
nomlari bilan ataganlar.
Oltoyliklar va xakaslar ulam i urug‘ nomi bilan “shorlar” deb
atagan. Ushbu atama keng tarqalib, XX asrdan boshlab shu nom bilan
rasmiy
yuritib
kelinadi.
XIX
asrgacha
shorlam ing
asosiy
m ashg‘ulotlaridan biri tem irchilik bo‘lgan. Ular tem ir va tem ir
mahsulotlari
bilan
Turk
xoqonligiga
o ‘Ipon
to ‘lar,
q o ‘shni
chorvadorlar bilan b o ‘Isa, qoramolga alm ashtirar edi.
XVIII
asrdan boshlab ishlab chiqargan tem ir mahsulotlarini rus
savdogarlariga o ‘tkazgan. Ruslar shorlam i “temirchi odam lar”,
o ‘lkasini bo‘lsa, “Temirchilar yeri” deb atagan. XVIII asm ing
oxirlaridan boshlab, ko‘chmanchilar bilan aloqalaming susayishi,
aksincha, ruslar bilan kuchayishi natijasida shorlam ing tem irchilik
mahsulotlari raqobatga bardosh berolmadi va asta-sekinlik bilan
• yo ‘qolib, asosiy m ashg‘ulotlari ovchilikdan iborat bo‘lib qoldi.
• Kundalik oziq-oyqatlarining asosini baliq mahsulotlari tashkil
etib, shorlaming 40-70 % aynan shu m ashg‘ulot bilan band bo ‘lgan.
Qo‘shimcha mashg‘ulotlaridan yana biri termachilik bo‘lib, bahor va
yoz oylarida shor ayollari turli o ‘rmon mevalari va o‘t o ‘lanlam i terib,
qishga saqlab qo‘ygan. 0 ‘lkaga ruslar kirib kelguniga qadar shorlar
dehqonchilik bilan ham shug‘ullanib, asosan, bug‘doy ekkan b o ‘lsa,
m slar kirib kelganidan so‘ng esa shorlar otlami ko‘paytirish
(urchitish), arava va chanalar yasash hamda ulardan foydalanishni
o‘zlashtirib olgan. Shor ayollari xonaki usullardagi tikuvchilik bilan
ham shug‘ullangan. XX asming 20-yillaridan so‘ng shorlar an'anaviy
198
xo‘jaIik yuritish shakllarini yo ‘qotib, o ‘rmon, yog‘och tayyorlash va
oltin qazish ishiari bilan band boMgan.
Shorlarning dastlabki oziq-ovqat mahsulotlari turli hayvon va
parrandalaming go‘shti, baliq hamda yovvoyi o ‘simIiklardan iborat
bo‘lgan. Keyinchalik dehqonchilik rivojlangach, un mahsulotlaridan
keng
foydalanish
boshlangan.
Dasht
hududlarida
yashovchi
shorlarning oziq-ovqat ratsionida sut va sut mahsulotlarini keng o ‘rin
egallagan. Shorlarda boy an'anaviy folklor rivojlangan bo‘lib, xalq
orasida ertaklar, ovchi hikoyalari, afsonalar, ashula, aytishuv,
maqollar va topishmoqlar keng tarqalgan.
.. ,
1980-yillardan boshlab shorlarning an'anaviy madaniyatiga
boMgan qiziqish ortib bormoqda. 1989-yilda “Tog‘li shorlarning
uyg‘onishi” dasturi qabul qilindi. Bugungi kunda shor milliy parki va
turli folklor ansambllar tashkil qilinmoqda.
Ruslar
- Rossiya Federatsiyasining asosiy aholisi hisoblanadi
(120 mln. dan ziyod kishi). Shuningdek, ular Ukrainada 11,35 mln.,
Q ozog‘istonda 3,5 mln., 0 ‘zbekistonda 750 ming, Belorussiyada
916,6 ming, Latviyada 900 ming, Moldaviyada 560 ming, Estoniyada
475 ming, Ozarboyjonda 390 ming, Tojikistonda 390 ming, Litvada
345 ming, Gruziyada 340 ming, Turkmanistonda 330 ming,
Arm anistonda 51 ming, shuningdek, Shimoliy Amerika mamlakatlari
(asosan, AQShda 1 mln. nafar, Kanada va boshqa davlatlarda
taxm inan 1,4 mln. nafar) va G ‘arbiy Yevropada yashaydi. Ulaming
umumiy soni 140 mln. kishidan iborat bo‘lib, rus tilida so ‘zIashadi
hamda xristianlik dinining pravoslav mazhabiga e'tiqod qiladi. Ruslar
ukrain va beloruslar kabi urug‘-qabilachilik munosabatlarining
yemirilishi hamda Kiev atrofida Qadimgi Rus davlatining vujudga
kelishi jarayonida sharqiy slavyan qabilalaridan shakllangan qadimgi
rus elatidan paydo bo‘lgan.
Rus dehqonlari Qozog‘istonda XVII asr oxiri - XVIII asr
boshlarida birinchi marta paydo boMgan. Ushbu rus oilalari asosan,
Buxtarma daryosining tog‘li tizmalariga yaqi.n vodiylarda uy-joylar
qurgan. XVIII asm ing 60-yillarida rus starobryadchilari (Polshada
yashayotgan va diniy e'tiqodlari uchun ta'qib qilinayotgan ruslar)
hisobiga ko‘paya borgan. XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida
krepostnoylik huquqi bekor qilinganligiga qaramay, hamon o g‘ir
ahvolda yashayotgan janubiy rus va ukrainlar Markaziy Osiyo
hududiga ko‘cha boshlagan. Ruslar Qozog‘istonning to‘rtta va
199
M arkaziy O siyoning boshqa davlatlaridagi yetti viloyatda mutlaq
ko‘pchilikni tashkil etadi.
Ruslam ing M arkaziy Osiyo xalqlari bilan aloqalari qadim ga borib
taqaladi. Rus knyazlari o ‘rta asrlarda M arkaziy Osiyo hukmdorlari
bilan aloqada bo‘lgan. 986-yilda knyaz Vladim ir X orazm ga elchilar
yuborgan, . shuningdek,
Plano
Karpini
va
V.
Rubrukning
kundaliklarida ham M arkaziy Osiyoda yashovchi ruslar haqida
m a'lum otlar mavjud.
XVII asrda Buxoro va Xiva xonliklariga rus sayohatchilari Ivan
Xoxlov
ham da
aka-uka
Pazuxinlar
kelgan.
XVIII
asr
sayohatchilarining m a'lum otlarida M arkaziy Osiyodagi rus asirlari
tilga olinadi.
1820-yilda Buxoro am irligiga A. F. Negrining
diplomatik missiyasi kelgan bo‘lsa,
1840-yilda o ‘lkaga ilmiy
ekspeditsiyalar ham uyushtirilgan. ^
XIX
asr o ‘rtalarida Turkiston Rossiya tom onidan istilo qilingach,
ruslam ing mintaqadagi soni ortib borgan.
1897-yildagi aholi
ro‘yxatiga ko‘ra, Q o‘qon xonligida 197 ming, Buxoro va Xivada esa
16 ming nafar ruslar yashagan ham da ular Orenburg va Samara
guruhlari deb atalgan. XX asr boshlarida Buxoroda 19 m ing nafar rus
yashar edi. 1926-yilda 0 ‘zbekistonda 275000, 1979-yilda 1665658,
1989-yilda 1653478, 2000-yilda esa 1199015 nafar ruslar istiqom at
qilgan edi.
Ukrain va beloruslar ham qariyb ruslar yashagan tum an hamda
shaharlarda istiqomat qilgan.
Ular ayni
bir vaqtda к о ‘chib
kelganliklari tufayli, urf-odati, turmush tarzi va an'analari bir-biriga
o‘xshaydi, lekin ulam ing milliy an'ana va udum larida bir-biridan
farqli xususiyatlar ham mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |