|
Markaziy Osiyo arablari
mintaqa davlatlarida yashovchi,
o ‘zlarini arab deb hisoblovchi kichik etnos hisoblanadi. Ulaming
ajdodlari V II-X IV asrlar davomida Markaziy Osiyoga kirib kelgan.
Ular ko ‘pgina hollarda o ‘zlarini o ‘zbek, turkman va tojiklar tarkibiga
kiritadi. M arkaziy Osiyo arablarining aksariyati Zarafshon daryosi
bo‘ylari
va
Samarqand
shahri
atroflaridan
tortib
Qorako‘l
sohillarigacha bo‘lgan oraliqdagi shahar va qishloqlarda, shuningdek,
Sherobod,
Surxon,
Kofimixon,
Vaxsh,
Qizilsuv
va
Jilg‘a
daiyolarigacha bo ‘lgan hududlarda, shuningdek, Farg‘ona vodiysining
shimoliy-sharqiy qismida ham arablaming bir guruhi yashaydi. Ular
Buxoro, Qarshi, X o‘jand va Kattaqo‘rg‘on kabi yirik shaharlar,
Koson, Nurota, Sherobod va boshqa tumanlarda ham istiqomat qiladi.
Bir so ‘z bilan aytganda, arablar butun 0 ‘zbekiston, Turkmaniston va
Tojikiston bo‘ylab yoyilib ketgan. Ular asosan, ikki guruhga bo'linadi:
shayboniy va sanoniy. Umuman olganda, bulam ing hammasi umumiy
nom bilan
Markaziy Osiyo arablari
deb ataladi.
Arablam ing M arkaziy Osiega kirib kelishi uchta davrga bo'linadi:
Birinchi bosqich VII asr o ‘rtaIari - XIII asrlar. Ushbu davrda arablar,
asosan, islom dinini qaror toptirish va mahalliy xalqlaming
boyliklarini o ‘zlashtirish maqsadi bilan kelgan hamda keyinchalik
mahalliy xalqlar tarkibiga singib ketgan.
Arablar migratsiyasining ikkinchi bosqichi XIV—XV asrlarga
to ‘g ‘ri keladi.
Mazkur davrda arablar islom madaniyati
va
marosimlarini keng tarqatgan. Amir Temur Iroq va Suriya kabi arab
davlatlariga yurishlari natijasida ushbu mamlakatlar aholisining katta
qismini ko‘chirib kelgan va mahalliy xalqlar orasiga joylashtirgan.
Ushbu
davrda
arablaming
asosiy
qismi
chorvachilik
bilan
shug‘ullanib, ular XX asr boshlariga qadar o ‘zIarining etnik va til
xususiyatlari hamda an'analarini saqlab qolgan.
Arablar ko‘chib kelishining uchinchi bosqichi XVI—XIX asrlarga
to ‘g ‘ri keladi. Ushbu davrda ko‘chib kelgan arablaming ko‘pchiligi
hunarmandlar bo‘lib, ular asosan, A fg‘oniston hududlaridan ko‘chib
175
kelgan.
M azkur
davrdagi
arablar
o ‘zlarining
til
va
etnik
xususiyatlarini m a'lum darajada unutgan.
M arkaziy Osiyo arablarining aksariyati o‘z ona tilini unutgan
b o ‘lib. hozirda ular asosan, o ‘zbek yoki tojik tilida so‘zlashadi. Ular
orasida ikkita, ya'ni asosan, Buxoro va Qashqadaryo shevalari keng
tarqalgan. Arab tili ikkinchi til sifatida ayrim qishloqlarda hozirgacha
qo‘llanilib kelinmoqda. U lam ing shevalarida mahalliy aholi tilining
ta'siri yaqqol kuchli seziladi.
Arablam ing o ‘zi ota-bobolarini Arabistondan emas,
balki
A fg‘onistonning shimolidan kelib joylashgan, deb hisoblaydi. Qism an
Balx
(Sanoniy
qabilasi)dan,
qisman
Axchi
va
A ndxo‘y
(shayboniylar)dan,
Qashqadaryo,
Samarqand va
K attaqo‘rg ‘on
arablari ajdodlarini Am ir T em ur olib kelgan, boshqalari esa arablar
Movarounnahr hududini istilo qilgan davrdan ancha oldin kelgan, deb
hisoblaydi. O ‘zbekistonda arablar bilan bog‘liq k o ‘plab jo y
etnotoponimlari mavjud.
Ж
asr boshlarida mintaqadagi boshqa xalqiar qatori arablar ham
o‘troq hayotga o ‘tgan edi. Olib borilgan etnografik tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki,
arablaming
turmush
tarzi
va
m adaniyatiga
kommunikatsiya texnologiyalarining kirib kelishi ulam ing xo ‘jalik
hayotida ham katta o ‘zgarishlarga olib keldi.
Cho‘l hududida yashaydigan arablar, asosan, chorvachilik bilan
shug‘ullangan bo‘lsa, o ‘troq arablaming asosiy m ashg‘ulotlari
dehqonchilik va chorvachilikdan iborat edi. Uchinchi turdagi arablar
176
etnomadaniy identikligida esa dehqonchilik va hunarmandchilik
asosiy tarmoq hisoblangan.
Farg‘ona vodiysida yashovchi arablaming xo‘jalik mashg‘ulotlari
asosan, dehqonchilik va bog‘dorchilikka moslashgan bo‘lib, bu
jihatdan ular vodiyning boshqa etnoslaridan farq qilmagan. Xususan,
Farg‘ona viloyati Rishton tumanida yashovchi arablar tumandagi
o ‘zbek va tojiklar kabi bog‘dorchilikning o ‘ziga xos sir-sanoatlarini
yaxshi o ‘zlashtirgan.
M arkaziy Osiyoda yashab kelayotgan arablaming an'anaviy
kiyimlarida milliy xususiyat, urf-odat hamda estetik did yaqqol
namoyon boMgan. Masalan, Qashqadaryo viloyati Mirishkor tumani
Jeynov qishlog‘ida oqsoqollar “nabbat” yoki “jaddi”, momolar
“nabba” yoki “jud o”, o ‘rta yoshli erkaklar “sabayin”, bolalik ayollar
“kadasa”, yigitlar “ruzon”, qizlar “binad”, “bint” kiyadi. Yoshga qarab
kiyinish qadimiy arab odatlaridan biridir.
Arab
erkaklarining
milliy
kiyimlarida
mahalliy
xalqlar
madaniyatining ta'sirini kuzatish mumkin. Jumladan, XX asrning 30-
yillarida ko‘ylak, yaktak, chopon odatiy kiyim hisoblangan bo‘lsa,
mazkur asrning o 4rtalarida kostyum-shim ommalasha boshlagan.
Xuddi shu davrda yillarda palto va plash kirib kelgan bo‘lsa, 70-
yillarda esa jun matolardan tikilgan kiyimlar keng tarqalgan.
Globallashuv jaraenida arablaming milliy kiyimlarida an'anaviylik
unutilib bormoqda.
Markaziy Osiyo arablari cho‘l hududlarda o ‘ziga xos turar-
joylam i barpo etgan. Uylar gumbazli qilib qurilgan bo‘lib, cho‘I
hududlarida yashovchi arablarda “o‘tov”, “cho‘lgumbaz” va “toybon”
deb nom iangan uylar mashhur bo‘lgan. •- •
XX asr boshlaridan uy-joy qurish va uni jihozlash an'analarida
dastlab pishgan g ‘ishtdan imroat solish, tunuka bilan tomini yopish,
derazalariga oyna o ‘matish va ko‘cha tomonm ochish kabi yangiliklar
kirib kelgan. Kerosin, elektr lampasi, fabrika va zavodlarda ishlab
chiqarilgan
uy-ro‘zg‘or
buyumlaridan
foydalanila
boshlangan.
Qishloq uylarida ham yangiliklar ko‘zga tashlanib, ayniqsa, qurilish
materiallari va imorat qurish uslublarida muhim o‘zgarishlar ro‘y
beradi.
Hozirgi vaqtda arablaming turmush tarzidagi o‘ziga xos
o ‘zgarishlardan biri — ulaming zamonaviy va ko‘p qavatli uylarda
yashashligidir. Chunki, ulaming kundalik hayot tarzi avvalgidan
177
tubdan farq qiladi. T urar-joylar tuzilishi va qurilishiga tabiiy-
geografik muhit, x o 'jalik turm ush tarzi ham da etnik o ‘ziga xoslik ta'sir
ko ‘rsatgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
