IV BOB. QO RAQALPO Q XALQI E TN O LO G IYASI
* --------------------------------
Mavzuga oid tayanch so‘z va iboralar: qoraqalpoq, bronza
,
Orol
dengizi, lingvistika, pecheneglar, o'g'uzlar, No'g'oy xonligi, sak-
massagetlar, Ketmontepa, q o ‘n g ‘irot, qo'lduvli, qandakli, jaung'ir,
qirq qiz, shulluq, yershi, shurek, kimishek, so
'к oshi, burek, baxizur.
4.1. Q oraqalpoqlar etnogenezi va etnik tarixi
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi
(1932-yil
20-m artda
Qoraqalpog‘iston ASSR,
1992-yil 9-yanvarda Q oraqalpog‘iston
Respublikasi qayta tashkil etilgan) Maydoni 166.600 kv.km.
Qoraqalpoqlar — M arkaziy Osiyodagi xalq boMib, ulam ing asosiy
qismi 0 ‘zbekiston Respublikasining shim oliy-g'arbida joylashgan
Q oraqalpog‘iston Respublikasida yashaydi (1.875400 kishi, 2019-yil,
1-aprel). Respublika aholisining tarkibi: qoraqalpoqlar 35,7; o ‘zbeklar
38,1; qozoqlar 18,2; turkm anlar 5,1; ruslar 0,7; koreyslar 0,4; tatarlar
0,3;
boshqa
millatlar
1,5%
ni
tashkil
qiladi.
Shuningdek,
qoraqalpoqlar Farg‘ona vodiysi, Xorazm, N avoiy, Sam arqand va
Buxoro viloyatlarida hamda qo‘shni Turkm aniston va Q ozog‘iston
Respubliklarida, shuningdek, Rossiya, A fg‘oniston
va Eronda
yashaydi. Ulam ing islom dinining sunniy mazhabiga e'tiqod qiladi.
Qoraqalpoqlar asosan, qoraqalpoq tilida so ‘zlashadi. U shbu til
turkiy tillam ing qipchoq guruhiga mansub bo ‘lib, qozoq va n o ‘g ‘oy
tillari
bilan
birgaliqda
qipchoq
tillarining
qipchoq-no‘g ‘oy
guruhchasini tashkil etadi.
Tarixdan ma’lumki, qoraqalpoqlar dastlab bir nechta qabilalar
uyushmasidan tarkib topgan. Ulaming eng qadimgi ajdodlari qadimda
Orol dengizining janubiy sohillarida yashagan massaget qabilalari
xisoblanadi. Ular orasida apasiak qabilasi qoraqalpoqlam ing xalq
sifatida
shakllanishida
muhim
rol
o ‘ynagan.
Ushbu
qabila
dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullangan.
Professor T. A. Jdankoning fikricha,
massagetlar hayotiga singib
ketgan matriarxat davriga oid an'analar mashhur qoraqalpoq dostoni
“Qirq qiz”da aks etgan. Ushbu doston hozirgi qoraqalpoqlam i
ulaming o‘tmish tarixi va qadimiy ajdodlari bilan bevosita bog‘laydi.
94
XII—XIV asrlarda qoraqalpoqlar Orol dengizining janubiy
sohillari va Amudaryoning etaklaridagi qarorgohlarini tark etib,
boshqa oMkalarga ko‘chib ketishga majbur boMgan.
Ulaming
ko‘pchiligi
Xorazm ning
shim oliy-g‘arbiy
hududlari,
Ustyurt,
Sariqamish va 0 ‘zboy sohillariga borib o ‘m ashgan bo‘lsa, ayrimlari
Volga daryosi qirg‘oqlari tomon ketishdi. G ‘arbiy Xorazm,
Ustyurt va
Volga sohillarida yashagan qoraqalpoqlar Oltin 0 ‘rda xonligi
hukmronligi ostida edi.
N o ‘g‘oy ulusida joylashgan qoraqalpoqlar ham XIV asming
boshlarida Volga sohillariga ko‘chib o‘tgan edi. Shunday qilib,
qoraqalpoqlar Xorazm va Volga o ‘rtasidagi kengliklarda yaxlit xalq
sifatida shakllangan edi.
XV asm ing ikkinchi yarmidan to XVI asm ing ikkinchi
yarmigacha b o‘lgan davrda qoraqalpoqlar N o‘g ‘oy xonligi tarkibida
bo‘lgan. 1556-yilga kelib Rossiya
Astraxan xonligini bosib oladi,
shundan so ‘ng N o ‘g ‘oy murz (knyazlari) o ‘rtasida o ‘zaro nifoq va
janjallar boshlanadi. Buning ustiga xonlikda ikki yil (1557-1558)
davomida ekinlar bitmay qoldi, oqibatda, ocharchilik boshlandi.
Ushbu
ofatlar tufayli
xonlik
hududida
istiqomat
qilayotgan
xalqlaming ko ‘p qismi boshqa oMkalarga ko‘chib ketishga majbur
bo‘lgan edi.
Qoraqalpoqlar ham N o‘g ‘oy xonligini tark etib,
Amudaryo
bo'ylaridagi a w alg i yerlariga qaytish imkoniyati bo‘lmaganligidan
Sirdaryo sohillariga kelib joylashgan. O 'sha paytlarda Amudaryo
sohillari suvsizlikdan hamon qiynalar edi. Faqatgina XVII asming
boshlariga kelib Amudaryo o ‘zining eski o ‘zaniga qaytadi va Orol
dengizida quyila boshlaydi. 0 ‘sha davrdan boshlab qoraqalpoqlar
Amudaryoning ikki sohili bo‘ylab yastangan qadimiy joylariga qaytib,
yerlami qaytadan o ‘zlashtirishga kirishdi.
XVII
asrda qoraqalpoqlar Xorazmga ko‘chib o ‘tgan ko‘chmanchi
o ‘zbeklar bilan birga Xiva xonligining shimolida Orol (Aran) davlatini
barpo eta boshladi. Orol qoraqalpoqlari va o ‘zbeklar XIX asming
boshlarida Xiva xonligi hududida ham yashar edi.
Qoraqalpoqlaming etnogenezida muhim rol o ‘ynagan Dashti
Qipchoq qabilaiari qoraqalpoq tiliga o ‘z ta'sirini o ‘tkazgan. Ulaming
shakllanish jarayoni va nomining paydo bo‘lishi XVI—XVIII-asrlarga
to ‘g ‘ri keladi. XVIII asrlarda qoraqalpoqlaming bir qismi Farg‘oria
vodiysiga ko‘chib o ‘tgan bo4Isa, aksariyati esa XIX asr boshlarida
95
Sirdaryoning quyi oqimidan qozoqlam ing siquvi va Xiva xonlarining
zulmi natijasida Am udaryoning quyi qism lariga ko ‘chib ketishga
majbur bo‘ladi.
A, j Q oraqalpoqlam ing ajdodlari sak-m assaget uyushm asiga kirgan
J
j apasiaklar va augasiylar m iloddan a w a lg i I asr oxirlarida O rol
! dengizi janubiy sohillarida yashagan.
V
______________________________________ _
J
■/
M iloddan a w a lg i II — m ilodiy IV asrlarda sharqdan O rol
dengizi atroflariga
bostirib kelgan xunnlar, VI—VIII asrlarda
kelgan turklar sak-m assaget qabilalari bilan qism an q o ‘shilib j
ketishi natijasida vujudga kelgan quram a xalqlar: pecheneglar ■
v a
sharqiy
(turkiy)
o ‘g ‘uzlar
qoraqalpoq
xalqining j
shakllanishida m uhim rol o ‘ynagan.________________________
Do'stlaringiz bilan baham: 
