|
3.4. An’anaviy moddiy madaniyat
Uy-joylar
. 0 ‘zbeklaming an'anaviy turar-joylari qadimdan o ‘ziga
xos bo‘lib, ular yashagan mintaqaning tabiiy-geografik sharoiti bilan
bog‘liq bo‘lgan. Turar-joylar Ьаф о etishda qurilish konstruksiyasi va
uslubi, loyihasi hamda bezaklari bilan ajralib turgan, mustaqil va
o ‘ziga xos Farg‘ona, Buxoro, Xiva hamda Shahrisabz me'morchilik
y o ‘nalishlari m ashhur bo‘lib kelgan. Uy-joy qurilishida o ‘zbeklarda
ba'zi bir o ‘ziga xoslik saqlansa-da, umumiy yagona me'morchilik tipi
keng tarqalgan bo‘lib, qadimiy uylar odatda, ko‘cha va qo‘shni tomoni
derazasiz devor bilan o‘ralgan hovlilardan iborat bo‘lgan. Barcha
turar-joy va xo‘jalik xonalarining oynalari ichkari tomonga qaratilgan.
Hovli ikki qismga: bolalar va ayollar uchun ichkari hamda nomahram
erkaklar va begonalar uchun m ehmonxona shaklidagi hashamatli
xonalardan iborat tashqari hovliga boHingan.
Hunarmandlaming uylarida do lkon va shogirdlar yashaydigan
xonalar ham tashqarida joylashgan. Eng ko‘p tarqalgan variantlardan
biri dahliz va katta xonadan iborat bo ‘lgan uylarni ko‘rsatish mumkin.
Bunday uy-joylar odatda, oldi ham ayvonli va ayvonsiz qilib qurilgan.
0 ‘rtacha oilalarda esa m ehmonxona sifatida uyning bir hujrasi
ajratilgan. Aholi o‘rtasida an'anaviy paxsa uylar qurish bilan birga
naqshinkor ganchli binolar qurish ham mavjud bo ‘lgan.
0 ‘zbeklarda doimiy uy-joylar qurilishida mahalliy tuproqdan
tayyorlangan loy asosiy qurilish materiali hisoblanib, ayrim o ‘ziga
to ‘q xonadonlarda pishgan g‘ishtdan ham uylar qurilgan. Buxoro va
Xivada hovli eshiklariga jez yoki temirdan yasalgan bolg‘a yoki
xalqasimon boldoq osilgan. Eski tipdagi uylaming xonalari va
oynalari ayvonga chiqqan, darchalar yer sathi bilan teng bo‘lgan.
Eshiklar ichkariga, darchalar esa tashqariga ochilgan. Deraza yoki
eshikning yuqori qismiga yorugMik tushadigan piramon (tobazon)
q o‘yilgan, unga yog'och yoki ganchdan yasalgan panjara o ‘matilgan.
U yga kiradigan jo y d a eshik oldida to ‘g ‘ri burchakli peshtoq (poygak)
b o ‘lib, unga poyafzal yechilgan. Eshik oldidagi burchakda suv
tashlanadigan m axsus jo y (obrez, adan, toshnov) joylashgan bo‘lib,
unga B uxoro va Sam arqandda m arm ar tosh, X ivada esa maxsus sopol
buyum o 4m atilgan.
O datda, uylam ing tarhi oila a’zolarining soniga qarab bir nechta
xona, dahliz va ayvon, shuningdek, xo‘jalik binolari hisoblangan
om borxona, hojatxona va m olxonada iborat b o 4lgan. Shaharlar yoki
aholi zich joylashgan qishloqlarda m ehm onxona odatda, ikkinchi
qavat - bolaxonada joylashgan.
Ayniqsa, Toshkent,
Buxoro,
Sam arqand va U rgut shaharlarida ju d a shinam m ehm onxonalar
qurilgan. Shu kabi m ehm onxonalardan to ‘y hasham lar va motam
m arosim larida ham keng foydalanilgan. B undan tashqari, qish paytlari
m ehm onxonalarda
m ahalla
erkaklari
to ‘planib,
gap-gashtaklar
o 4tkazgan. Hozirgi kunga kelib zam onaviy uylam ing qurilishi ancha
takom illashgan b o ‘lib, ularda m illiy an'analar zamonaviy k o ‘rinishlar
bilan o ‘zaro u y g ‘unlashgan. Bugungi uylar m uayyan reja asosida turli
qulayliklar bilan qurilm oqda.
Shahar va yirik qishloqlar yana bir qancha m ahallaga b o ‘lingan.
Ba’zi joylar (Toshkent va F arg‘ona vodiysi shaharlari)da m ahalla,
ayrim hududlar (Sam arqand, Buxoro, Shahrisabz, Qarshi va boshqa
shaharlar)da guzar deb atalgan. Barcha hududlarda aholining uy-
joylari m ahalla (guzar), k o ‘cha va orqa tom oni bilan qo‘shni (guzar)ga
qaratib qurilgan. Shu tariqa, har bir m ahalla (guzar) bir-biridan uy
devorlari bilan ajralib turgan. Ilgari har m ahallaning o ‘z darvozasi
bo‘lib, ko ‘chalari darvoza ichkarisidan qulflab qo 4yilgan.
30-80 ta xonadon odatda, bir m ahallaga uyushgan va har bir
mahalla o ‘z m aktabiga ega bo‘lgan. Shaharlam ing kengayishi bilan
m ahallalam ing soni ham ortib borgan. X IX asrda Toshkentda 47 ta,
Andijonda 43 ta, Buxoroda 220 ta, Qarshida 20 ta, Shahrisabzda 52 ta
m ahalla (guzar), Xivada esa 20 ta yirik iloq b o ‘lgan.
K o‘p shaharlar m avzelar va shahar atrofidagi qishloqlar bilan bir-
biriga ulanib ketgan edi. M avze va qishloq odam lari ham m uayyan bir
m ashg'ulot bilan shug‘ullangan. Shaharlarga yaqin qishloqlam ing
aholisi ko ‘proq hunarm andchilik bilan m ashg‘ul bo4 Isa, sug4orma
dehqonchilikka
asoslangan
hududlardagi
qishloqlarda
esa
bog‘dorchilik va dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Qir-adirlar va to g ‘
etaklarida joylashgan
qishloqlarda
lalmi
dehqonchilik
hamda
68
chorvachilik xo‘jalikning muhim tarm og‘i hisoblangan. Shu sababli
mahalla,
guzar
va
qishloqlar
aholisi
ko‘proq
nima
bilan
shug‘ullanishiga
qarab
nomlangan.
Egarchilar,
ko‘nchilar,
mardikorlar, aravakashlar, kulollar va etikdo‘zlar mahallalari, sholikor
qishloq, g ‘allakor qishloq, temirchi-taqachi qishlog‘i va hokazo.
Shuningdek, yirik qishloqlar ham shaharlardagidek mahalla va
guzarlarga b o ‘lingan. Har-bir fuqaro masjidga qatnaganligi uchun
ushbu mahalla yoki qishloqlar aholisi “ masjit-qavm” deb atalgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
