Markaziy osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi

3.5-jadval
Metallurgiya sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarish (2015y), ming t.

№	Mahsulotlar	Qozog‘iston	Uning ichida metallurgiya bazasi
			Shimoliy	Markaziy	Sharqiy
	Qora metallurgiya
1	Cho‘yan	4283	-	4283	-
2	Pulat	5388	227	5145	-
3	Prokat	4040	-	4040	-
4	Ferrosplav	1447	1434	13	-
	Rangli metallurgiya
1	Alyuminiy	1468	1468	-	-
2	Qurg‘oshin	257	-	58	99
3	Ruh	316	-	18	298
4	Mis	445	-	428	17
5	Titan	17	-	-	17
6	Oltin	9,6	-	3	6,9
7	Kumush	707	-	551	156

Manba: Usikov.V.V. va boshqalar. Qozog‘istonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi.
Rangdor metallurgiya sanoati respublikada yanada ahamiyatli. Bu tarmoq korxonalarida 51 xildan ortiqroq turli rangdor metallar ishlab chiqarmoqda. Eng muhimi, ular hozirgi paytda respublikaning ayni eksport-valyuta tushimi vositasi bo‘lib xizmat qilmoqda. Jumladan rangdor metallar jahonning 30 dan ortiq davlatlariga eksport qilinmoqda.
Eng yirik tarmog‘i qo‘rg‘oshin-ruh sanoatidir. Uning hissasiga jami rangdor metallar qiymatining yarmiga yaqin to‘g‘ri keladi. Tarmoq korxonalari Uskemen, Leninogorsk, Shimkent (u quvvatiga ko‘ra MDHdagi eng yirik korxonadir) shaharlarida joylashgan. Bu kombinatlarga esa 8 ta boyitish kombinatlari ruda konsentratlar yetkazib berish bilan mashg‘ul
3.6-jadval
Qozog‘istonning jahondagi rangli metallar ishlab chiqarishdagi o‘rni (2015y)

№	Rangli metallar	Qozog‘istonning jahondagi o‘rni
		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1	Mis							+
2	Qurg‘oshin										+
3	Ruh							+
4	Alyuminiy									+
5	Titan		+
6	Magniy								+
7	Reniy		+
8	Berilliy		+
9	Tantal			+
10	Niobiy			+
11	Galliy			+
12	Talliy			+
13	Vanadiy					+
14	Vismut						+
15	Kadmiy							+
16	Kumush									+

Manba: Usikov.V.V. va boshqalar. Qozog‘istonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi.
Mis sanoati asosan Markaziy va Sharqiy Qozog‘istonda shakllangan. Faqat Qarag‘anda oblastida 3 ta mis kombinati (Balxash, Jezqazg‘an, Qarsaqpay) joylashgan. Shuningdek yana 2 ta mis kombinatlari Rudali Oltoy tog‘lari etaklarida (Uskemen va Glubokoye) faoliyat ko‘rsatmoqda.
Alyuminiy sanoatining yirik markazi bo‘lib Pavlodar shahri hisoblanadi. U Qustanay va Aqmo‘la oblastlari boksiti asosida ishlaydi.
Oltin mamlakatning g‘arbidan tashqari barcha hududlarida uchraydi. Oltinning yirik konlari Aqbaqay, Aqsu, Jolumbet, Beshtepa, Mayqayn, Baqirchoq konlaridir. Qayta ishlovchi korxonalar Uskemen, Ridder.
Qozog‘iston volfram konlarining zahiralari bo‘yicha jahonda birinchi o‘rinni egallaydi. Mamlakat balansi bo‘yicha volframning 16 ta koni mavjud.
Shuningdek, respublikada titan, magniy, nikel, molibden, ko‘plab tarqoq tabiatda kam uchraydigan strategik ahamiyatga ega rangdor metallar ishlab chiqriladi.
Har qanday davlat iqtisodiyotining eng yirik tayanch tarmog‘i bo‘lib mashinasozlik sanoati hisoblanadi. Ko‘p jihatdan davlatlar iqtisodiyoti ana shu tarmoqning rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Qozog‘istonda mashinasozlikning ko‘p tarmoqli majmuasi tashkil topgan. U og‘ir mashinasozlik (tog‘-kon, metallurgiya sanoatlari mashina va uskunalari), qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, aniq va murakkab hamda mashina-uskunalarini ta’mirlash mashinasozliklari ixtisosligiga ega. Uning yirik markazlaridan Qarag‘andada kon-shaxta, Uskemenda rangdor metalallurgiya tog‘-kon mashina-uskunalari, Atirauda neft-gaz sanoati uskunalari, Almatida–stanoklar, Astanada xilma-xil, shu jumladan quriq yerga ishlov beradigan, haydov, donli ekinlarga ishlov beradigan hosilni yig‘ishda qatnashadigan mashina-uskunalari, Kentovda ekskavatorlar, Pavlodarda traktorlar ishlab chiqariladi. Elektrotexnika mahsulotlari Almati, Petropavlovsk. Shimkentda, Aqto‘beda rentgen apparati uskunalari, Semeida kabel, Taldiqo‘rg‘onda akkumulyator va boshqalar ishlab chiqariladi.
Ko‘rinib turibdiki, respublika mashinasozlik sanoati bir tomonlama, faqat mahalliy ehtiyojlar uchun mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha rivojlangan. Bu kamchiliklarni tuzatish, tarmoqning eksport imkoniyatlarini kengaytirish hozirgi mustaqil Qozog‘iston oldidagi eng muhim vazifadir.
Qozog‘iston bugungi kungacha avtomobil yig‘uvchi sifatida 1996 yili Almatida barpo etilgan “Isker–Gaz” korxonasi orqali ma’lum. Avvalgi №1 Almati avtoremont korxonasida “Gazel” mikroavtobusi bilan “KamAZ”- ning uch xilini yig‘ish qo‘lga olingan. Tataristonning Naberejniye Chelni shahridagi og‘ir yuklarni tashiydigan Kama avtomobil zovodidan ikki davlat o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra janubiy poytaxtga mashinasozlik kompleksi keltirildi. 2001 yildan boshlab 100 dan ortiq yuk mashinalari yig‘ilib xalq ho‘jaligiga berildi. “Isker–Gaz” korxonasi neftchilar va geologlar uchun mahsus avtomobil texnikalarini (avtokranlar) mahalliy zavodlar bilan birgalikda ishlab chiqarmoqda. Kelajakdagi rejalarda “KamAZ”- avtomobil bazasi asosida Qozog‘istonda benzin va suv tashiydigan mashinalar yig‘ish ko‘zda tutilmoqda. Mamlakatda mashinasozlik sanoati asboblar va uskunalarning ikki mingdan ortiq turlarini ishlab chiqaradi.
Kimyo sanoati ham mashinasozlikka o‘xshash asosan mahalliy xomashyolar asosida yarim tayyor yoki birlamchi ishlov berilgan mahsulotlar fosfor, neftni qayta ishlash mahsulotlari, metallurgiya sanoati chiqindilari asosida sulfat kislotasi, soda kabilar ishlab chiqaradi, boshqacha aytganda, bir tomonlama rivojlangan. Eng yirik korxonalari Jambul oblastida va Shimkentda sariq fosfor, Pavlodarda kimyoviy vositalar, Qarag‘andada mineral o‘g‘itlar va boshqalar ishlab chiqariladi. Bundan tashqari sun’iy tola (Qustanay, Astana, Pavlodar), avtomashina va traktor shinalari (Shimkent), farmatsevtika mahsulotlari (Almati, Shimkent, Semey, Pavlodar, Ural), plastmassa (Almati), lak bo‘yoq (Almati, Astana), sintetik kauchuk (Temirtau) kabilar ham ishlab chiqariladi.
Kimyo farmatsevtika sanoati boshqa sanoat tarmoqlariga qaraganda tez rivojlanmoqda. Uning 100-dan ortiq korxonalari mamlakatda foydalanayotgan 10 % dorilarni bermoqda.Respublika kimyo sanoatining muhim tarmog‘i bo‘lib neft-kimyo sohasi hisoblanadi. Atirau, Pavlodar, Shimkent neftni qayta ishlash zavodlarida asosan yoqilg‘i va ayrim motor moylari ishlab chiqariladi.Shunday qilib, bu tarmoq xomashyolari ko‘lami va xilma-xilligi nihoyatda katta bo‘lishiga qaramasdan respublikada ancha sust rivojlangan.
Kimyo sanoati ekologik jihatdan tabiatga eng ko‘p zarar keltirayotgan tarmoqlarning biri. Uning faoliyati Shimkent, Taraz, Aqtau, Temirtau, Pavlodardagi havoning, suvning, tuproqning ifloslanishi bilan bog‘liq. Temirtauda Nura daryosi va Pavlodardagi yer osti suvlarining simob bilan ifloslanishi katta havf to‘g‘dirmoqda. Uni zararsizlantirish uchun murakkab va serharajat ishlar olib borilmoqda.
Respublika xo‘jaligining yetakchi tarmoq-laridan biri bu qurilish materiallari sanoatidir. Bu tarmoq xo‘jalikning barcha tarmoqlari bilan chambarchas bog‘liq. Qozog‘istonda qurilishga kerakli materiallarning zahirasi ko‘p.
Qurilish materiallaridan sement (Qarag‘anda, Shimkent, Semey, Uskemen, Soztepa), asbest (Jetigara, Taraz, Qarag‘anda, Semey, Shimkent), temir-beton konstruksiyalari (Qustanay, Rudniy, Aqtau, Stepnogorsk va boshqa birnecha yirik shaharlarda), ohak (Qustanay, Qizilo‘rda, Stepnogorsk), oyna (SHo‘rtandi, Qurmang‘azi) kabi juda muhim mahsulotlar ishlab bermoqda. Qozog‘istonda granit, marmar, gabrodiobaz, mikrokvarsit, amazonit, labrodorit va boshqa qurilishga ta’luqli bo‘lgan mineral toshlar turlari mavjud.
Yog‘ochni qayta ishlash sanoati asosan Rossiyadan keltiriladigan va qisman o‘zida tayyorlanadigan yog‘och asosida turli mebellar, qurilish vositalari, mahalliy ehtiyoj mahsulotlari (o‘tov uylar, milliy muzika asboblari) kabilarni ishlab chiqaradi. Qizilo‘rdada sellyuloza-karton, Semeyda shpallar, Shimkentda gugurt korxonalari mahsulot bermoqda.
Qozog‘iston yengil sanoatning asosan chorvachilik xom ashyolari qayta ishlovchi tarmoqlar: junni yuvish va qayta ishlash (kiyiz-namat tayyorlash, ip yigirish), teri - charm ishlash, ulardan poyabzal, po‘stin, bosh kiyimlari tikish tarmoqlari tashkil qiladi.
Yengil sanoatning eng asosiy tarmoqlaridan biri bu to‘qimachilik sanoatidir. U xo‘jalikning qadimgi sohasi. Qozog‘istondagi to‘qimachilik sanoati hozirgi zamon texnologiyasi bilan jihozlangan. To‘qimachilik sanoati asosiy xom ashyosi paxta va jundir. Paxta tozalash zavodlari Janubiy Qozog‘istonda Shimkent, Turkiston shaharlari va Maqtaorol aholi punktida, jun yuvish kombinatlari Semey va Taraz shaharlarida ishga tushirilgan. To‘qimachilik sanoati markazlari Shimkent, Almati (ip-gazlama), Qarag‘anda shaharlarida. Qarg‘ali va Qustanay kombinatlarida tayyorlangan yuqori sifatli jundan to‘qilgan matolardan palto, kostyumlar tikiladi. Almati, Qarag‘anda, Shimkent, Uskemen, Jezqazg‘an shaharlarida trikotaj buyumlar ishlab chiqaruvchi fabrikalar bor. Qarag‘anda, Shimkent, Semey shaharlarida paypoq ishlab chiqariladi. Astana shahrida jun yigiruvchi kombinat, Uskemenda ipak matolarini ishlab chiqaruvchi kombinat mavjud. Ural, Qizilo‘rda, Qustanay, Taraz shaharlarida joylashgan mo‘yna, terini oshlovchi zavodlarning ahamiyata kattadir. Bu zavodlarda qo‘y terisi, qunduz, tulki, bo‘ri, oq sichqon va quyonning terilari qayta ishlanadi. Poyabzal korxonalari asosan Semey, Taraz, Almati, Qizilo‘rda, Qustanay, Qarag‘anda, Taldiqo‘rg‘on shaharlarida faoliyat ko‘rsatadi. Bu korxonalar ehtiyojni tuliq qoplay olmaydi, poyabzal asosan chetdan keltiriladi. Aholiga hizmat ko‘rsatuvchi yana bir soha-bu farfor-fayans buyumlari ishlab chiqarish. Korxonalari asosan Astana va Qapchag‘ayda joylashgan. Bu tarmoqlar asosan ichki ehtiyojlar uchun mahsulotlar ishlab chiqaradilar.
Tarmoqning ahamiyati nisbat katta. U respublikaning oziq-ovqatga (asosan sut-go‘sht va un-nonga) bo‘lgan ehtiyojini to‘la qoplash imkoniyatiga ega. Shu bilan birga u ancha mahsulotlarini eksportga ham chiqara oladi. Hozirgi vaqtda oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan. Oziq-ovqat mahsulotlari qoldiqlari qayta qishloq xo‘jaligida foydalaniladi.
Eng muhim tarmog‘i go‘sht sanoatidir. Mamlakatda go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan talabning o‘sishi-aholining turmush darajasining o‘sishini ko‘rsatmoqda. Respublikada 40 ga yaqin yirik qushxonalar bor.