Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

86 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8.1. ТАСАВВУФ ВА МАХАЛЛИЙ СУФИЙ ТАРИКАТЛАР 
РЕЖА: 
1. Тасаввуф таърифи. 
2. Тасаввуф сўзининг келиб чиқиши. 
3. Тасаввуфнинг пайдо бўлиши. 
4. Илк суфийлар ва тасаввуф тариқатларининг вужудга келиши. 
5. Марказий Осиёда тасаввуф. 
6. Кубравия тариқати ва таълимотининг ўзига хос жиҳатлари. 
7. Нақшбандия тариқатининг тарихий босқичлари. 
8. Йасавия тариқати ва у билан боғлиқ қарашлар. 
Таянч сўзлар ва атамалар: 
Тасаввуф 
Ал-хосса 
Нақшбандия 
Кубравия 

---

87 
Фано 
Бақо 
Суфий 
Зоҳид 
Муҳаддисун 
Қурро’ 
Мутакаллим 
Кашф 
Тариқа 
Шайх 
Ҳол 
Жаҳрий 
Хафий 
Рақс 
Маломатия 
Йасавийа 
Тасаввуф – ислом доирасидаги мистик-зоҳидлик оқимидир. Ушбу 
таълимот танланган инсонлар (ал-хосса)нинг Аллоҳ билан ҳиссий боғланиши 
ҳақидаги ғояни олға суради. Ушбу таълимот назариётчиларининг фикрларига 
кўра, шундай боғланиш натижасида мазкур танланган кишилар ва уларнинг 
таълимотига эргашганлар Аллоҳни танишга эришадилар. Ундан ташқари, қатор 
суфийлар йўлини танлаган тасаввуф муаллифларига кўра, тасаввуфда инсон 
чуқур мушоҳада ва махсус руҳий-маънавий машғулотлар натижасида 
Аллоҳнинг бирлиги ичида йўқолиб кетиш (фано) ёки у билан абадийлик 
(бақо)га эришиши мумкин. Бу ерда сўз Аллоҳга маънан қўшилиб кетиш ҳақида 
боради, албатта. 
Тасаввуф ва унга ўзакдош бўлган суфий, мутасаввиф атамаларининг 
келиб чиқиши ҳақида хилма-хил қарашлар мавжуд. Ҳозирги пайтга келиб 
кўпроқ тасдиқланган ва кўпчилик (ҳам мусулмон, ҳам ғарб олимлари) 
томонидан қабул қилинган фикр шуки, ушбу атама “жун, юнг” маъносини 
билдирувчи с-в-ф ўзаги (суф)дан олинган. Бу бошланғич даврда ислом оламида 
зоҳидлик гуруҳлари кўринишида шаклланган илк суфийларнинг, ҳадисда 
айтилганидек, совуқ ва иссиқдан сақлайдиган жун чопон – хирқа кийиб 
юрганликлари билан боғлиқ. 
Тўғри, тасаввуфнинг пайдо бўлишига туртки бўлган барча зоҳидлар ҳам 
суфий деб аталмаганлар. Уларга кўпинча зуҳҳод (бирлиги – зоҳид) сўзини 
қўллаганлар. Зоҳидлик амалда ислом билан бир даврда пайдо бўлди. Тасаввуф 
ёзма анъанасига кўра, Муҳаммад пайғамбарнинг саҳобалари орасида Абу-д-
Дардо, Абу Зарр, Ҳузайфа кабиларни суфийлар деб аталади. Кўпгина суфий 
тариқатлари ўзларининг силсилаларини Пайғамбар саҳобаларидан бирига ва 
илк тўрт халифага, кўпинча Абу Бакр (632-634)га қадар етказадилар.
Бироқ, кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, исломдаги мистик-
зоҳидлик ҳаракатининг пайдо бўлиши VIII асрнинг ўрталари – XI аср 
бошларига тўғри келади. Ушбу давр суфийлари орасида машҳур ҳадис 
йиғувчилар (муҳаддисун), Қуръон ўқувчилари (қурро’) ва илк шарҳловчилари,
ҳунармандлар, савдогарлар, шунингдек, исломни қабул қилган христианлар бор 
эди. Шуни таъкидлаш керакки, зоҳидлик ҳаракати турфахил халифалик 
жамиятидаги ижтимоий ва мулкий табақаланишга, доим ҳам Пайғамбар
суннатларига амал қилмаган бой табақанинг ажралиб чиқишига қарши ўзига 
хос ҳаракат эди. Бундай вазият аввалги икки аср давомида мусулмон 

---

88 
жамиятининг мураккаб диний ҳаёти боис кўпинча ижтимоий ва демакки, 
сиёсий беқарорликка сабаб бўлган. Айнан мана шундай вазиятда паст ва ўрта 
табақалар ўзларининг диний истакларига маънавий-руҳий ифода қидирдилар. 
Ушбу қидириш бошқа мафкуравий-сиёсий ҳаракатлар билан бир қаторда 
суфизм кўринишини олди (пассив ижтимоий-диний норозилик кўриниши 
сифатида) ва ўша даврдаги ҳукуматдан узоқлашиш, бойликдан юз ўгириш, 
Пайғамбар таълимотларига қатъий амал қилиш кабиларга даъват қилди. 
Пассив норозилик кейинчалик кўплаб суфий тариқатларининг асосини ташкил 
қилган таваккул (ўзни Аллоҳга топшириш), сабр, ризо (барча ҳолга рози 
бўлиш) ва бошқа қоидаларни ривожлантирган зоҳидлик кўринишида ҳам акс 
этган. Айни мана шу пайтдаёқ илк диний маросимлар амалиёти бошланиб,
кейинчалик у суфизмдаги маросимларнинг (тундаги бедорлик, нафл намоз, рўза 
ва ҳоказоларнинг) шаклланишига таъсир кўрсатди. 
Тасаввуфнинг мафкуравий-диний асоси, шубҳасиз, Қуръони карим 
маънолари устида чуқур мулоҳза юритиш, Буюк китобнинг ботиний 
маъноларини қидириш анъанасини юзага келтирди. Суфийларнинг диний-
руҳий изланишларининг бошқа манбаи сифатида (рационал асосга эга бўлган) 
фалсафий-диний оқимга қарши ўзига хос аксил ҳаракатни эътироф этиш 
лозим. Бу ерда сўз, энг аввало, ўша даврда исломда пайдо бўлган рационалист 
илоҳиётчилар (мутакаллимун) ҳақида кетмоқда. Суфийлар маълум даражада 
рационал билиш имкониятларини эътироф этган ҳолда, нарсалар ва 
ҳодисаларнинг моҳиятини ички туйғу, мистик (ботиний) ва руҳий изланишлар 
орқали билиш мумкинлигини тасдиқлаганлар. Мана шунда Ҳақиқат «ўзининг 
Сирини очиши» ва кутилмаганда суфийга Яширин (кашф) нарсаларни билиш 
ва борлиқнинг олий ҳақиқатини англаш йўлини ёритиб юбориши мумкин. 
Ҳиссий йўл билан Ҳақиқатни излаш суфийларни инсон руҳининг энг 
нозик ҳаракатлари, ички изтироблар, диний ҳақиқатларни англаш ва чуқур 
таҳлил қилишга ундаган. 
Бу маънода тасаввуфнинг илк асосчилари ва намоёндаларидан бўлган 
«Қалблар ва фикрлар» илми (илм ал-қулуб ва-л-хавотир)га асос солган Ҳасан 
ал-Басрий (642-728) ни эсга олиш ўринли. Кейинчалик, Ҳасан ал-Басрийнинг 
издошларидан бўлган ва Басрада яшаган (VIII-IX асрлар) Рабоҳ ибн Амр, 
биринчи суфий аёл Роби‘а ал-Адавия, Молик ибн Динор ва бошқалар 
даъватларида аста-секин Аллоҳга бўлган соф ҳақиқий муҳаббат, унга 
яқинлашишга интилиш ҳақида (яна таъкидлаймизки, сўз руҳий яқинлик 
ҳақида бормоқда) фикр ва ғоялар пайдо бўла бошлади. Шу даврдан бошлаб 
улар тасаввуфга очиқ мистик хусусият бахш этдилар. Ва бу таълимотлар 
тасаввуфнинг ўзига хос жиҳатларидан бўлиб қолди. 
IX асрда тасаввуф назарияси ва амалиётини ишлаб чиқиш борасидаги 
уринишлар давом этди. Басрадаги мактаблар билан бир қаторда Бағдод ва 
Хуросонда (Маламатийа) ҳам шундай мактаблар пайдо бўлди. Ушбу 
мактаблар вакиллари, аввалгидек асосий эътиборни суфийларинг ички 
дунёларига қаратдилар, ҳар бир мактабга хос бўлган руҳий покланиш, ўзини 
камолотга етказиш, дунёвий истаклардан халос бўлиш, фикрни Худо билан 

---

89 
боғлиқ бўлмаган ҳар қандай нарсадан тозалашнинг махсус йўли (тариқа)ни 
ишлаб чиқдилар.
Шахсан суфийнинг Йўли ғоят мураккаб фикрий-жисмоний машқлар ва 
руҳий меҳнатлар билан боғлиқ бўлган. Бунда суфий бошлиқлар (шайх; 
кўплиги шуйух; форсча-туркча – пир, устод) томонидан суфийнинг 
камолотга эришишининг маълум босқичлари ва Йўлнинг сўнгги 
босқичларида етишадиган махсус руҳий ҳолатлар (ҳол/аҳвол) билан боғлиқ 
маълум мақомлар ҳақидаги қоидалар ишлаб чиқилган. 
Суфийлар руҳий камолотга олиб боради деб ҳисобланган қатор махсус 
амалиётларни ишлаб чиққанлар. Булар зикр, само‘, рақс кабилардан иборат. 
Уларнинг биринчиси Худонинг номини ёки тариқатда қабул қилинган бирор 
махсус зикрни бир муқомда, еки маҳфий (ичдан) такрорлашни билдиради. 
Зикрнинг «жаҳрий», яъни овозли, ва «хафий», яъни овозсиз, қалбдан, ичда 
айтиладиган турлари бор. 
Само‘ суфийларда «руҳ юмшаб, покланадиган» махсус руҳий ҳолатга 
етишиш учун мусиқа асбоблари (асосан зарбли) оҳанги остида суфиёна 
зикрларни тинглаш ёки куйлашни ифодалаган. Бунда баъзи тариқатларда 
махсус ҳаракат (рақс) ҳам қўлланган бўлиб, уни ҳам муайян руҳий ҳолга 
тезроқ эришишга ёрдам беради деб ҳисоблаганлар.
Тасаввуф барча фақиҳлар томонидан сўзсиз қабул қилинган деб 
бўлмайди. Тасаввуф Аллоҳга етишиш йўли сифатида ҳозирга қадар кўплаб 
мунозараларга сабаб бўлиб келмоқда. Айниқса, сўз Мансур Халлож (858-922) 
каби мунозарали шахсиятлар ҳақида борганда. Уни бир неча бор 
инкарнационизмда айбладилар, яъни у илоҳий ва инсоний табиатнинг 
моҳиятан бирлашуви (иттиҳод ал-лоҳут би-н-носут) ҳақидаги ғояни илгари 
сурган деб айбламоқдалар. 
Бироқ, на ал-Халложда ва на бошқа бирор суфийда инсон ва Худонинг 
жисмоний бирлашуви ҳақида сўз борган эмас, албатта ва бу фақатгина руҳий, 
кўпчилик ҳолларда Худони англаш қўрқуви ғалаба қилган ва қўрқув 
таъсирида жуда ҳам ҳаяжонли сўзларни айтиб юборган баъзи суфийларнинг 
хаёлий тасаввурлари бўлган.
Илк зоҳидлик ҳаракатлари Марказий Осиё минтақасини ҳам четлаб 
ўтмаган. Бухоро, Самарқанд, Хоразм, Насаф (Қарши) шаҳарларида фаолият 
олиб борган илк суфий-зоҳидлар ҳақидаги маълумотлар қадимги қўлёзма 
манбаларда кўп учрайди.Бу ерда биз юқорида зикр этилган хуросонлик 
Маломатия тариқатининг баъзи гуруҳлари ҳақидаги маълумотларни 
кўришимиз мумкин. Минтақада ўзининг бутун ислом оламида катта обрў 
қозонган назариётчилари ҳам бўлган. Улар орасида Бухоро яқинидаги 
Калобод қишлоғида туғилиб, шу ерда дафн этилган Абу Бакр Аҳмад ибн 
Исҳоқ ал-Калободийни (ваф. 990, ёки 995 й.) зикр этиш ўринли. У шунингдек 
ҳанафий фақиҳи сифатида ҳам машҳур. Унинг ислом оламидаги энг биринчи 
тасаввуфий асарлардан ҳисобланган «ат-Та‘аруф ли-мазҳаб аҳл ат-