Maqom asoslari

GLOSARIY

“Ashula”

Keng tarqalgan vokal musiqa janri va shakli bo’lib, unda she’riy va musiqiy obrazlar bir-biriga uyg’unlashgan holda gavdalanadi. Ashulaning xalq ashulasi va professional turlari bor.

“Ashulachi”

Ashula keng ma’noda barcha vokal janrlar ijrosidir. O’z ijrochilik san’atlari bilan xalq orasida tanilgan ashulachilarni “Hofiz” deyiladi. Ashulachilik ashula aytish san’atini asosiy kasb qilib olgan san’atkorlardir.
“Aytim yo’li”

Xorazm maqomlarining vokal-ashula bo’limi bo’lib, olti maqomning deyarli hammasida Tani maqom, Nasr, Talqin kabi asosiy va ularga asoslangan Suvora, Uzzol, Faryod, Ufar kabi qismlar mavjud.

“Avj”

Arabchadan olingan bo’lib, cho’qqi ma’nosini anglatadi. Musiqa bayoni va rivojida eng yuqori nuqta. Arab, Fors musiqa nazariyasi, xususan “o’n ikki maqom” sistemasidagi sho’balardan biri. O’zbek musiqa me’rosining maqom, ashula, katta ashula kabi yirik shakldagi namunalarida bir necha xil avjlar uchraydi. Bular – o’rta avj, katta avj deb belgilanib, “Ushshoq”, “Muxayyar”, “Turk”, “Zebopari” singari nomlar bilan ataladi.

“Bastakor”

Fors-tojik tilidan olingan bo’lib, basta – bog’lov, kor – ish, mashg’ulot ma’nosini bildiradi. Monodiya uslubida asar-asosan qo’shiq, ashula, cholg’u kuylar yaratuvchi ijodkordir.

“Bayot”

Toshkent – Farg’onada mashhur, besh qismdan iborat yirik vokal musiqa asaridir.

“Bozgo’y”

Arab tilidan olingan bo’lib, qaytariq ma’nosini bildirib, ma’lum bir kuy tarkibida muayyan bo’lagining har doim takrorlanib kelishi. Ko’proq maqomlarning mushkulot-cholg’u qismida qo’llaniladi.

“Buzruk” – “Buzurg”

Arab tilidan olingan bo’lib, ulug’, hurmatli ma’nosini bildiradi. “Shashmaqom”dagi maqomlardan birinchisi. Xorazm maqomlarida Buzruk ikkinchi bo’lib keladi.

“Gardun”

Arab tilidan olingan bo’lib, falak, osmon, taqdir ma’nolarini anglatadi. “Shashmaqom”ning mushkulot cholg’u qismidagikuy. Maqomlarda Gardun bo’lishiga ko’ra, bularni “Garduni Buzruk”, “Garduni Rost”, “Garduni Navo” va hokazo tartibida ataladi.

“Daromad”

Forschadan olingan bo’lib, kirim, boshlang’ich qism ma’nosini anglatadi. Ashulaning boshlang’ich qismi.

“Dugoh”

Fors tilidan olingan bo’lib, du-ikki, goh-o’rin, joy, ikki parda ma’nosini anglatadi. “Shashmaqom”ga kiruvchi maqomlarning to’rtinchisi.

“Zebo pari”

“Shashmaqom”ning ashula qismida keladigan katta avj bo’lib, “Namud” vazifasini bajaradi. Zebo pari shu avjni katta mohirlik bilan ijro etgan hofiz nomi bilan atalgan.

“Iroq” maqomi

“Shashmaqom” tarkibidagi maqomlarning oltinchisidir. Iroq maqomlari boshqa maqomlardek cholg’u-mushkulot va ashula-nasr qismlariga bo’lingan bir qancha kuylardan iborat.

“Maqomi Isfaxon”

XII asr o’rtalarida o’rta Osiyo, Ozarbayjon va Xuroson xalqlarida keng tarqalgan “o’n ikki maqom”ning o’ninchisi hisoblanadi.

“Katta avj”

Katta ashula va maqomlarda eng yuqorigi avj. Bir necha xil avjlar bo’ladi. Bulardan eng yuqorigi tovushlarda keladigan asarning katta avji deb ataladi. Katta ashula yoki maqomlarning asosiy sho’balari ijro etilganda Katta avj qismi ashulachi – hofizlarning eng mohirlariga topshiriladi.

“Katta ashula”

Farg’ona vodiysida, qisman Toshkentda ijro etiladigan ashulaning murakkab turi bo’lib, unga cholg’u asbobi jo’r bo’lmaydi, ijrochi hofizning qo’lida kichik bir patnis yoki likopcha bo’ladi. Patnis tovushni ma’lum darajada baland chiqaradi, tovushni bir tomonga yo’naltirish va usulni yo’qotmay, chertib turish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun “Katta ashula”ni ba’zan “Patnis ashula” ham deyiladi.

“Maqom”

Arab tilidan olingan bo’lib, turar joy, o’rin, parda ma’nosini anglatadi. Musiqa chog’u asboblarida parda va tovushlar o’rnini bildirgan.

“Maqomchi”

Maqom yo’llarini ijro qiluvchi ashulachi va sozandalardir. Shashmaqom kuylarini ijro etish ancha qiyin va murakkabdir. Bu yo’llarni to’la o’zlashtirib olish uzoq vaqt qunt bilan ishlashni talab qiladi.

“Maqom ansambli”

Maqom yo’llarini ijro etuvchi sozanda va xonandalar jamoasidir. Ansambl maqomning mushkulot va nasr qismlarini nijro etuvchi sozanda va xonandalardan tashkil etiladi.

“Muxammas”

O’zbek klassik poeziyasida she’riy shakl bo’lib, bunda birinchi bandning hamma besh misrasi o’zaro bir-biriga qofiyadosh, keyingi bandlarining to’rt yo’li o’zaro qofiyadosh va beshinchi misrasi birinchi bandga qofiyadosh bo’ladi. “Muxammas”da aytiladigan ashulalar g’azal va murabba’lardagidek ko’p bo’lmasada, yirik va kichik shakldagi o’zbek xalq ashulalarida uchrab turadi.

“Muxammasi Ajam”

“Shashmaqom” sistemasidagi “Segoh” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimi kuylaridan. “Muxammasi Ajam” muxammas doira usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Bayot”

“Navo” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimi kuylaridan. “Muxammasi Bayot” muxammas doira usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Dugoh”

“Dugoh” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimi kuylaridan. “Muxammasi Dugog” muxammas doira usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Jadid”

Xorazm maqomlaridan “Rost”ning chertim – cholg’u bHlimida “Murabbai Komil”dan keyin ijro qilinadigan kuy. “Muxammasi Jadid” muxammas doira usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Mirza Hakim”

“Shashmaqom”dagi “Segoh” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimidagi kuy. “Muxammas” doyra usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Navo”

“Shashmaqom”dagi “Navo” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimidagi kuy. “Muxammas” doira usulida ijro etiladi.

“Nasrulloyi”'>Muxammasi Nasrulloyi”

“Shashmaqom”dagi “Buzruk” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimidagi kuy. “Muxammas” doyra usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Pahjgoh”

“Rost” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimidagi kuy. “Muxammas” doyra usulida ijro etiladi. Xorazm maqomlarida esa “Muxammasi Panjgoh” – “Iroq” maqomida keladi.

“Muxammasi Rost”

Xorazm maqomlarida “Rost”ning chertim bHlimi kuylaridan. Muxammas doyra usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Segoh”

“Shashmaqomdagi “Segoh” maqomining mushkulot bHlimidagi kuy.

“Muxammasi Ushshoq”

“Shashmaqomdagi “Rost” maqomining cholg’u bHlimi kuylaridan.

“Muxammasi Feruz”

Xorazm maqomlaridan “Buzruk” va “Iroq” ning cholg’u bHlimi kuylari. Bu kuylar maqomga XIX asrda kiritilgan bHlib, “Muxammas” doira usulida ijro etiladi.

“Muxammasi Chorgoh”

“Shashmaqomdagi “Dugoh” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimi kuylaridan. “Muxammas” doira usulida ijro etiladi.

“Mushkulot”

Qiyinchiliklar, og’irliklar ma’nosini bildirib, “Shashmaqom” yo’llarining cholg’u bo’limidir. Xorazmda “Mushkulot”ni chertim yHli deb yuritiladi. ”Mushkulot”ning asosiy qismlari: “Tasnif”, “Tarje’”, “gardun”, “Muxammas” va “Saqil”lardir.

“Navo”

Arab tilidan olingan bo’lib, kuy, ohang ma’nosini anglatadi. O’rta Osiyo, Ozarbayjon va Xuroson xalqlari o’rtasida keng tarqalgan “o’n ikki maqom”ning uchinchisi hisoblanib, tovuahqatori hozirgi o’qilishda “Eoliy” ladiga to’g’ri keladi.

“NavrHzi Ajam”

“Shashmaqomdagi “Segoh” maqomining ashula bHlimi birinchi shHbalaridagi ashulalar.

“NavrHzi Xoro”

“Shashmaqom”dagi “Segoh” maqomining ashula bHlimi birinchi guruh shHbalaridagi ashula.

“Namud”

Fors tilidan olingan bo’lib, ko’rinish, o’xshov ma’nosini anglatadi. Biror ashula ma’lum bir qismining ikkinchi bir ashula tarkibida qaytarilishidir. “Namud” “Shashmaqom” ashula bo’limining avjlarida ko’p uchraydi.

“Nasr”

Arab tilidan olingan bHlib, sochma, g’alaba, kHmak ma’nolarini anglatadi. “Shashmaqom”ning ashula bHlimi Xorazmda “nasr”ni aytim yHli deyiladi. “Nasr”ning asosiy bHlaklari “Saraxbor”, “Talqin”, “Nasr”lar bHlib, bularning turlicha variantlari bor.

“Nasri Ajam”

“Shashmaqom”dagi “Segoh” maqomining ashula bHlimidagi ashulalardan hisoblanib, “Nasr” doira usulida ijro etiladi.

“Nasri Bayot”

“Navo” maqomining ashula bHlimidagi ashulalardan hisoblanib, “Nasr” doira usulida ijro etiladi.

“Nasri Segoh”

“Segoh” maqomining nasr bHlimi ashulalaridan bHlib, “Nasr” doira usulida ijro etiladi.

“Nasri Oraz”

“Navo” va “Dugoh” maqomlarining “Nasr” bHlimi ashulalaridan hisoblanib, “Nasr” doira usulida ijro etiladi.

“Nasri Uzzol”

“Buzruk” maqomining “Nasr” bHlimi ashulalaridan, “Nasr” doira usulida ijro etiladi.

“Nasri Hijoz”

Xorazm maqomlaridan “Segoh” maqomining aytim bHlimi ashulalaridan bHlib, “Nasr” doira usulida ijro etiladi.

“Nasri Xoro”

“Segoh” maqomining “Nasr” bHlimi ashulalaridan bHlib, “Nasr” doira usulida ijro etiladi. Xorazm maqomlarida “Nasri NavrHzi Xoro” deb ataladi.

“Nasri Husayniy”

“Navo” va “Dugoh” maqomlarining nasr bHlimi ashulalaridan hisoblanib, “Nasr” doira usulida kuylanadi.

“Nasrulloyi”

“Buzruk” maqomining nasr bHlimi birinchi shHbasidagi ashula. Toshkent, Farg’onada keng tarqalgan cholg’u kuy bHlib, bir necha qismdan iborat.

“Panjgoh”

“Shashmaqom”dagi “Rost” maqomining mushkulot – cholg’u bHlimidagi muxammasdir. Xorazm maqomlarida “Olti yariminchi maqom”. “Panjgoh” faqat cholg’u – chertim yHlidan iborat bHlib, bunga “Panjgohi Peshrav”, “Saqili Vazmin”, “Saqili Feruz Shohiy”, “Muxammas” va “Muxammasi Ushshoq” kabi kuylar kiradi. Faqat Xorazmdagina tarqalgan bu “Panjgoh” maqomi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida paydo bHlgan.

“Peshrav”

Forschadan olingan bHlib, oldinda yuruvchi, boshlovchi ma’nosida kelib, maqomlarning mushkilot – cholg’u bHlimida keladigan kuylardan biri. “Peshrav” kHproq Xorazm maqomlarining birincyi qismi – chertim yHlidan sHng keladi. Buning “Peshravi Gardun”, “Peshravi Zarbulfath”, “Peshravi Zanjiri” nomlari ham bor.

“Rost maqomi”

“Shashmaqom” tarkibidagi maqomlardan ikkinchisi, Xorazmda esa “Rost” maqomi birinchi bo’lib keladi. “Rost” maqomi cholg’u bo’limida “Tasnif”, “Gardsun”, “Muxammas”, “Muxammasi Ushshoq”, “Muxammasi Pahjgoh”, “Vazmini Saqil” va “Saqili Rak-Rak”lar kiradi.

“Savt”

“Shashmaqom” “Nasr” bo’limining ikkinchi guruh sho’balariga kiruvchi ashulalar: “Savti Sarvinoz”, “Savti Ushshoq”, “Savti Sabo”, “Savti Kalon”, “Savti Navo”, “Savti Chorgoh” va shu kabi nomlar bilan ataladi.

“Saraxbor”

Maqomlarning nasr bo’limidagi birinchi sho’bada keladigan ashula yo’li. “Shashmaqom”dagi maqomlarning ashula bo’limi “Saraxbor” bilan boshlanishiga ko’ra, bu so’z yoniga maqom nomlari qo’shilib aytiladi.

“Segoh” maqomi

“Shashmaqom” tarkibidagi beshinchi maqom. Boshqa maqomlardek “Segoh” cholg’u-vushkilot va ashula-nasr bHlimiga bHlinib, bular bir necha kuylardan iborat. “Segoh” maqomining cholg’u qismiga “Tasnif”, “Tarje’”, “Xafif”, “Gardun”, “Muxammas”, “Ajam Muxammasi”, “Mirza Hakim Muxammasi” va “Bastanigor Muxammasi” kiradi. Ashula qismiga “Caraxbor”, “Tarona”, “Saraxbor Talqini”, “Saraxbor Nasri”, “Xoro NavrHzi”, “Ajam NavrHzi” va “Ufor”lar kiradi. “Segoh” maqomining Xorazm variantida ba’zi bir Hzgarishlar bor. Masalan, cholg’u qismida “Tasnif”ni “Maqomi Segoh” deb ataladi va ayrim qismlari Hrniga “Vazmin Saqili” va “Ufor” kiradi. Ashula qismida “Saraxbor”-“

Maqomi Segoh” deb ataladi