Мақом санъатининг келиб чиқиш тарихи ва унинг асослари

XVI асрнинг биринчи ярмида бўлиб ўтган ўзаро урушлар, келишмовчиликлар, сиёсий беқарорлик, ижтимоий нотинчликлар туфайли кўплпб қўшиқчилар йирик маданий марказ ҳисобланган Ҳиротдан жўнаб кета бошладилар. Жумладан, Бухорога Ҳусайн Уддий, Ғулом Шодий ва яна кўплаб қўшиқчи, чолғучи, қўшиқчилик назариётчилари кўчиб келди.

• XVI асрнинг биринчи ярмида бўлиб ўтган ўзаро урушлар, келишмовчиликлар, сиёсий беқарорлик, ижтимоий нотинчликлар туфайли кўплпб қўшиқчилар йирик маданий марказ ҳисобланган Ҳиротдан жўнаб кета бошладилар. Жумладан, Бухорога Ҳусайн Уддий, Ғулом Шодий ва яна кўплаб қўшиқчи, чолғучи, қўшиқчилик назариётчилари кўчиб келди.
• Ҳиротдаги машҳур қўшиқчиларнинг Бухоро, Самарқанд ва бошқа шаҳарларга кўчиб келиши, шубҳасиз, бу ердаги маданий-ижтимоий ҳаётнинг жонланишига, қўшиқ санъатининг янада ривож топишига кўмак берди. Бунинг натижаси ўлароқ ҳозирги Ўзбекистоннинг йирик шаҳарларида қўшиқчилик борасида икки тиллилик (ўзбек-тожик) юзага келди. Шунингдек, қўшиқчиликнинг мураккаб оҳангли шакллари юзага кела бошлади ва ушбу соҳанитадқиқ этишда жиддий жонланиш пайдо бўлди. Хусусан, Ўзбекистон ҳудудида XVIIIасрга келиб, чолғу асарлари юзага кела бошлади.Айни пайтда ушбу даврда икки тилда Бухоро шашмақомларининг пайдо бўлиши билан мақом санъатига асос солинди десак асло муболаға бўлмайди.

XVIасрда ҳозирги Ўзбекистон ҳудудига қарашли Бухоро маданий ҳаётида мусиқашунос Нажмиддин Кавкабийнинг роли катта бўлди. Унинг ижоди Шайбонийхонлар саройида, хусусан, Убайдуллахон (1533-1539) ҳузурида ўтди. Кавкабий мақомларнинг 12 та тури ҳақида, профессионал мусиқа, халқ оғзаки ижоди йўналишларида қатор тадқиқот олиб борди, уларда қўшиқчилик санъатининг илмий- назарий ҳамда амалий жиҳатларини янада ривожлантирди.
Нажмиддин Кавкабийнинг асосий асарларидан бири “Мусиқий рисола” (“Рисола- йи мусиқи”) бўлиб, ўша даврдаги барча қўшиқчилар учун амалий қўлланма сифатида хизмат қилди. Муаллиф ўз асарини ва умуман мусиқашунослик илмини Абу Наср Форобий ва Абдулқодир Мароғий кабиларнинг қўшиқчилик назарияларига суянган ҳолда яратди ва натижада ушбу санъат турларининг янада ривож топишига йўл очди.