Мақола ва тезислар номи

 
 
 

---

796 
MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNING PSIXOLOGIYASI 
Xabibullayeva F. 
Pedagogika va psixologiya yo'nalishi 2-bosqich talabasi 
Dumarov M. 
Psixologiya kafedrasi katta o'qituvchisi
 
«Biz maktabgacha ta'lim sohasida har jihatdan zamonaviy tizimni yaratishimiz
shart,kelgusi 3-4 yil ichida 5-6 yoshdagi barcha bolalarni maktabgacha
ta'limga to'liq qamrab olishga erishmog'imiz lozim. Zero bu ertangi kunimizni
hal qiluvchi asosiy masaladir». 
Sh.Mirziyoyev. 
Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli maktabgacha 
ta’limdan teng foydalanishini ta’minlash, maktabgacha ta’lim xizmatlarining nodavlat sektorini 
rivojlantirish 
maqsadida, 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
2018 
yil 
30 
sentyabrdagi“Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi PQ–3955-son qarori qabul qilindi. 
Prezidentning “Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi 
faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. 
Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta'lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va 
amalga oshirish, maktabgacha ta'lim muassasalari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va 
moddiy-texnik 
bazasini 
mustahkamlash, 
ularni 
malakali 
pedagog 
kadrlar 
bilan 
ta'minlash,maktabgacha ta'lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta'lim-
tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta'lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni 
har tomonlama intellektual, ma'naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga 
tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi. 
Maktabgacha ta'lim tizimi uzluksiz ta'limning birlamchi, eng asosiy bo‘g‘ini 
hisoblanadi.Mutaxassis va pedagoglarning ilmiy xulosalariga ko‘ra, inson o‘z umri davomida 
oladigan barcha axborot va ma'lumotning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrda oladi. Ana shu 
dalilning o‘zi bolalarimizning yetuk va barkamol shaxs bo‘lib voyaga yetishida bog‘cha tarbiyasi 
qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Bunga yaqqol misol sifatida bog‘cha tarbiyasini olgan bola bilan bog‘chaga bormagan bolani 
solishtirganda, ularning fikrlash darajasi o‘rtasida juda katta farq borligini sezish qiyin emas. 
Joriy yilda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish to'g'risida prezident 
Sh.Mirziyoyevning murojaatnomasida quyidagilar alohida bayon etildi. 
2021-yilda maktabgacha ta'lim qamrovi 65 foizga ,2023-yil oxirida esa 75 foizga yetkaziladi. 
600 milliard so'm subsidiya berilib 2 mingta xususiy bog'cha ochiladi;xususiy sektor ulushi 25 
foizga yetadi.
6 yoshli bolalarni maktabga majburiy tayyorlash tizimi yo'lga qo'yiladi. 2021 yilda 6 yoshli 
bolalarning 82 foizi (560 ming nafar) maktabga bepul tayyorlovga jalb etiladi. 
YUNESKO va Jahon banki bilan hamkorlikda. Uzoq qishloqlarda maktabgacha ta'limni uyda 
berish modeli yo'lga qo'yiladi. 
Bugungi kunda O‘zbekistonda 7 104 ta maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyat 
yuritadi,ulardan 5 604 tasi (79 foiz) — davlat, 63 tasi — idoraviy va 1 437 tasi (21 foiz) — nodavlat 
tashkilotlardir. 3 — 7 yoshdagi bolalarning umumiy sonidan (2,5 mln) 932 310 nafari (37,7 foiz), 
shundan shaharlarda 500 236 nafari (20,2 foiz) va qishloq joylarda 432 074 nafari (17,4 foiz) 
maktabgacha ta’lim bilan qamrab olingan.
Maktabgacha yosh davri yoki bo'g'cha yoshi Ontogenezda 3 dan 7 yoshgacha bo‘lgan davrni 
o'z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar yoshini 3 davrga: (3—4 yosh) kichik maktabgacha 
davr, (4—5 yosh) o‘rta maktabgacha davr, (6—7 yosh) katta maktabgacha davrga ajratish 
mumkin. 

---

797 
Bog‘cha yoshidagi bolalarning ko‘zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri, ularning 
harakatchanligi va taqlidchanligidir.Bola tabiatining asosiy qonunini shunday ifodalash mumkin: 
bola uzluksiz faoliyat ko'rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning 
bir xilligi va surunkaliligidan toliqadi. Asosan, shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati 
kuchaya boshlaydi. Bog‘cha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya, ularning murakkab 
harakatlarini o‘zlashtirish, elementar gigiyena, madaniy va mehnat malakalarini shakllantirish, 
nutqini rivojlantirish hamda ijtimoiy axloq va estetik didining dastlabki kurtaklarini hosil qilishga 
qaratilishi lozim. 
Mashhur rus pedagogi Lesgaftning fikricha, insonning bog‘cha yoshidagi davr shunday bir 
bosqichki, bu davrda bolalarda xarakter xislatlarining namunalari shakllanib, axloqiy xarakterning 
asoslari yuzaga keladi. 
Kattalar va tengdoshlari bilan bo'lgan munosabat orqali bola axloq me’yorlari, kishilarni 
anglashi, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi 
bola endi o‘z gavdasini yaxshi boshqara oladi. Uning harakati muvofiqlashtirilgan holda boladi. Bu 
davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi, u yangiliklarni egallashga nisbatan o‘z bilganlarini 
mustahkamlashga ehtiyoj sezadi, o‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik, 
shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir. 
Bog‘cha yoshidagi bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. 3—7 
yoshli davrida bolalarning asosiy faoliyati quyidagi ketma-ketlikda kechadi: 
— predmetlarni o‘rganishi; 
— individual predmetli o‘yinlar, jamoa sujetli-rolli o'yinlar; 
— individual va guruhiy ijod; 
— musobaqa o‘yinlari; 
— muloqot o‘yinlari; 
— uy mehnati. 
Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqni birmuncha to‘la o‘zlashtirganlari va haddan tashqari 
harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bolgan katta odamlar va tengdoshlari bilan 
munosabatda bolish ehtiyoji tuglladi. Ular tor doiradan kengroq doiradagi munosabatlarga intila 
boshlaydilar. Ular endi bog‘chadagi o‘rtoqlari va qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa 
bolib o‘ynashga harakat qiladilar. Hamma narsani bilib olishga bolgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha 
yoshidagi bola tabiatiga xos bolgan kuchli ehtiyojlardan yana biri, uning har narsani yangilik 
sifatida ko‘rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir.Bog‘cha yoshidagi bolalar hayotida va 
ularning psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli kattadir, qiziqish xuddi ehtiyoj kabi, bolani biror 
faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bogliq 
bo‘lgan murakkab psixik hodi desa boladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi 
faoliyatio‘yindir.Eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining eng 
muhim jihatlarini shakllantirishda o‘yinlar kattaro‘l o‘ynaydi. Bu yoshdagi bolalarning o‘yinlarini 
uchga bo'lish mumkin: 
1) predmetli o‘yinlar (15—20 minut o‘ynaladi); 
2) sujetli-rolli o‘yinlar (30—60 minut o‘ynaladi); 
3) qoidali o‘yinlar (1 soatdan 2 kungacha davom etishi mumkin). Bu yoshdagi bolalar o‘z 
vaqtining ko‘p qismini o‘yin bilan o‘tkazadi, Bu yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy 
faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqarish o‘yini, konstruktiv 
tipdagi individual predmetli o‘yin, jamoaviy sujetli-rolli o‘yinlar, individual va guruhiy ijod, o‘yin-
musobaqa, o'yin-muloqot, uy mehnati. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar asosan predmetlar, 
turli xil o‘yinchoqlar bilan yolglz o‘zlari o‘ynaydilar. 0 ‘zlarining predmetli va konstruktorli 
o‘yinlarida idrok, xotira, tasavvur, tafakkur jarayonlarini, shuningdek, o‘z harakat qobiliyatlarini 
takomillashtirib boradilar. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi cheklangan kichik 
yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o'zlarining o'yinlarida konkret odamlarni va 
ularning harakatlarini aks ettiradilar. Maktabgacha yosh davrida psixik funksiyalardan xotira juda 
yaxshi rivojlanadi. Tafakkur tasavvurlar orqali namoyon bo‘la boshlaydi. Jamiyat, tabiat va 
dunyoning tashqi ko‘rinishi haqida dunyoqarashning kurtaklari shakllana boshlaydi. Bola tevarak-

---

798 
atrofni tartiblashtirishga va tushunishga intiladi.Bola va kattalar orasidagi yangi munosabatlar, 
kattalar obrazi bolaning xatti-harakatlarini ma’lum tomonga yo‘llaydi, bu esa bola shaxsi 
rivojlanishida barcha yangi psixologik tuzilmalarning paydo bo‘lishida asos hisoblanadi. 
Maktabgacha tarbiya yoshi xulq-atvor shaxsiy mexanizmlarining rivojlanishi, shaxsning dastlabki 
shakllanishi davridir . Maktabgacha tarbiya yoshi haqida juda ko'plab olimlar o'z izlanishlar olib 
borgan.Masalan atoqli rus psixologi L.S.Vigotskiy bu yoshdagi inqrozni 7 yosh inqirozi deb atagan 
va bola xulq-atvori hamda xarakteridagi o‘zgarishlarni ko‘rsatib o‘tgan.Diffisil bolalar emotsional 
sohasi xususiyatlarini L.V.Nazirovaning ishlariga kuzatishimiz mumkin. M.Sh.Rasuleva o‘z ilmiy 
izlanishlarida katta maktabgacha va kichik maktab yosh davrida burch hissini shakllantirish 
masalasiga asosiy e’tiborni qaratgan. 
Xulosa qilib aytish mumkinki hozirgi kunda maktabgacha ta'lim tizimida juda katta 
yutuqlarga erishilmoqda.Xususan Sh. Mirziyoyev yangi qurilayotgan bog'chalar loyihasini 
tayyorlashda Janubiy Koreya tajribasini tadbiq qilish lozimligini qayd etdi. Maktabgacha ta'lim 
tizimi oldiga qo'yilayotgan davlat talablari ta'lim tarbiya dasturlari ilg'or xorijiy tajribalar asosida 
takomillashtirilmoqda. Ushbu dasturlar bolalarga o'qish va yozishni turli o'yinlar orqali 
o'rgatish,zerikmasliklarini ta'minlash, bolalarda bog'chaga nisbatan ijobiy hislarni shakllantirishda 
yetakchi o'rinlarga ega.Bu dasturlarda yuqori malakali tarbiyachi va kadrlarni tayyorlash va 
malakasini oshirish maslasiga alohida e'tibor qaratilmoqda.