Мақола ва тезислар номи

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O’zbekiston, 2017. – 76 b. 
2.“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi 
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli 
Farmoni. 
3.Vazirlar Mahkamasining “2020-2021-yillarda iqtisodiy o‘sishni tiklash va iqtisodiyot 
tarmoqlari hamda sohalarida tizimli tarkibiy islohotlarni davom ettirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi qarori 
4.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: 
“O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 
5.Mirziyoyev Sh.M. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga 
Murojaatnomasi. –T: “O’zbekiston” NMIU, 2018.-88 b. 
6.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar 
faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 104 b. 
7.Z. Bodie, A. Kane, A. Marcus. Investments.-10th Edition. McGraw-Hill Education, New 
York, 2014. 
8.R. DOLZER, C. SCHREUER. Principles of International Investment Law. Oxford University 
Press Inc., New York. 2008. 
9.Маmatov B.S., Xo’jamqulov D.Yu., Nurbekov O.Sh. Investitsiyalarni tashkil etish va 
moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. – Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2014. – 608 b. 
10.http://www.expertiza.uz/?p=6242 
11.https://lex.uz/ru/docs/-516162 
12.http://library.ziyonet.uz/uz/book/115127 
ЭКОЛОГИК ВАЗИЯТНИ БАРҚАРОРЛАШТИРИШДА МОНИТОРИНГНИ РОЛИ 
(АЙДАР-АРНАСОЙ КЎЛЛАР ТИЗИМИ МИСОЛИДА)
Сабирова Н.Т. 
Самарқанд давлат университети катта ўқитувчиси (PhD) 
Бугунги кунда Айдар-Арнасой кўллар тизимига туташ бўлган ҳудудларда ландшафт 
компонентларини кузатиш учун мониторинг тизимлари мавжуд. Жумладан, иқлим 
кўрсаткичлари 7 та (Жиззах, Нурота, Янгиқишлоқ, Қўшработ, Дўстлик, Арнасой) 
метеостанцияларида 
мониторинг 
қилинади. 
Кўл 
атрофидаги 
агроирригацион 
ландшафтлардаги тупроқ шўрланиши, ер ости сувларининг сатҳи ва минерализацияси, 
улардаги кимёвий ўзгаришлар каби масалаларни Сирдарё ва Зарафшон ҳавза бошқармаси 
томонидан мониторинг қилади. Ундан ташқари, кўлга туташ ландшафт компонентларидаги 
сифат ва биохилма-хилликдаги ўзгаришларни Жиззах вилояти Экология ва атроф-муҳитни 
муҳофаза қилиш бошқармаси ҳамда Самарқанд вилояти Экология ва атроф-муҳитни 
муҳофаза қилиш бошқармасининг Самарқанд, Жиззах, Навоий вилоятлари биохилма-
хиллигини муҳофаза қилиш ҳамда табиий ҳудудлардан фойдаланиш ва уларни назорат 
қилиш инспекцияси томонидан мониторинг қилинади.
Бу каби мониторинг тизимлари яхши албатта, ландшафтлардан оқилона фойдаланишни 
таъминлайди. Лекин, жамият ва табиат муносабатлари ўзаро жадаллашиб бораётган ҳозирги 
даврда ландшафт экологик ҳолати мониторингини кенгайтириш, кузатиш структурасини 
бироз ўзгартириш заруриятлари келиб чиқмоқда.
Бугунги кунда «Табиат- жамият- хўжалик» тизими билан боғлиқ бўлган кўплаб 
муаммоларнинг ечимини топишда масофавий зондлаш маълумотларидан фойдаланилмоқда 

---

629 
(Bogaert, Hong, 2004; Newton, et al., 2009; Franklin, et al., 2000). Сўнгги 49 йил ичида (1972 
йилда Landsat сунъий йўлдоши ишга туширилган) масофадан туриб зондлашнинг ҳаво 
орқали кўриш тизимлари, жуда юқори фазовий пикселлар сони ва гипер спектриал 
қобилиятлари сезиларли даражада яхшиланди (Vina, et al., 2004). Landsat сунъий 
йўлдошининг атроф-муҳитнинг мониторинг қилиш бўйича кўпгина индекслари мавжуд. 
Индекслар маҳаллий, минтақавий ҳамда глобал даражада атроф-муҳитни табиий, кимёвий ва 
биологик таркибий қисмларининг ҳолатидаги ўзгаришларини ўлчайдиган қиймат 
ҳисобланади. Шу билан бирга индекслар, табиатдаги турли ўзгаришларнинг инсон ҳаёти 
хавфсизлигига ва табиий экотизимларга таъсирини баҳолашга имкон беради.
Сунъий йўлдош тасвирларининг техник имкониятлари ГАТ технологияси билан 
биргаликда ландшафтларнинг экологик ҳолатини таҳлил қилиш учун идеал комбинация 
бўлиб хизмат қилади. Масофавий зондлашдан фойдаланиб мониторинг қилиш 
параметрларига қуйидагилар киритилган: Ердан фойдаланиш, суғориладиган майдонларнинг 
ҳажми, ўсимликлар зичлиги ҳосилдорлик ва ҳоказо. 
Ландшафт экологик ҳолатни масофавий зондлаш орқали бир қанча радиометрик 
индекслар қўлланилмоқда. Мамлакатимиз ҳудудларини сунъий йўлдош таъсвирлари орқали 
мониторинг қилишда энг кўп қўлланилган индекс NDVI ҳисобланади. Аммо, NDVI 
индексининг ҳар хил ташқи таъсирларга мойил эканлиги, айниқса атмосфера 
қаршиликларига сезгирлигининг пастлиги учун, альтернатив индекс сифатида EVI (Enhanced 
vegetation index) ўсимликларнинг кенгайтирилган вегетацион индексини қўллаш мумкин. 
EVIда суткалик маълумотлар билан бирга, булутсиз кунлардаги ойлик, шу билан бирга 
кетама-кетликдаги кунлик ва кўп йиллик маълумотни таҳлил қилиш мумкин. EVI, NDVI га 
нисбатан хлорофилни сезувчанлиги ўта юқори. Паст биомассали ҳудудларда ҳам 
ўсимликларни ўта юқори сезувчанлик билан мониторинг қилади. EVI турли атмосфера 
қаршиликларига (аэрозол) ўта чидамли оптимал индекс ҳисобланади (Sabirova & Berdikulov, 
2020).
Кўл ва унга туташ агроирригацион ландшафтлар ўзаро алоқадор бўлиб, кўл атрофида 
оптимал муҳит яратиш ва ландшафтларини барқарор сақлаш учун кўлга туташ 
агроирригацион ландшафтлардаги рўй бераётган муаммоларни ечимини топиш муҳим 
ҳисобланади. Ушбу ечимларни топишда, масофавий зондлаш Landsat сунъий йўлдошининг 
вегетацион индекслари EVI-(Enhanced vegetation index), NDWI- (Normalized difference water 
index), SAVI-(Soil adjusted vegetation index), ARVI-(Atmospheric resistance vegetation index) 
билан мониторинг қилиш тавсия этилади. Кўлга туташ агроирригацион ландшафтларни 
ушбу индекслар ёрдамида мониторинг қилиш келажакда суғориладиган ерлардан тўғри ва 
интенсив фойдаланишни таъминлайди. 
Умуман, Айдар-Арансой кўллар тизимига туташ бўлган ландшафтлар ва уларнинг 
компонентларини масофавий зондлаш орқали турли индекслардан фойдаланиб мониторинг 
қилиш, табиий географик комплексларда юз бераётган ҳар қандай геоэкологик вазиятларни 
олдини олишдаги энг қулай ечимни топишда ёрдам беради.