Мақола ва тезислар номи

Literatures: 
1.
Cannon R, Newble D. 
A handbook for teachers in universities and colleges.
4th ed. London: 
Kogan Page, 1999. 
2.
Newble DI, Cannon R. 
A handbook for medical teachers. 
4th ed. Dordrecht, Netherlands: 
Kluwer Academic, 2001. 
3.
Kemp JE, Dayton DK. 
Planning and producing instructional media
. 5th ed. New York: 
Harper and Row, 1985. 
4.
Hartley J. 
Designing instructional text.
3rd ed. London: Kogan Page, 1994. 
ДИНИЙ МУТААССИБ ШАХСИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ МУМКИН БЎЛГАН 
ПСИХОЛОГИК МЕТОДИКАЛАР ВА УЛАРНИ ИСТИҚБОЛЛАРИ 
 
Қаххоров С. 
Ўзбекистон халқаро ислом академияси тадқиқотчиси 
 
Мутаассиб шахси фалсафа, психология, социология, политология, педагогика каби 
қатор фанлар доирасида атрофлича тадқиқ этилган. Булар орасида ўзининг бош объекти 
шахс ва унинг руҳий олами бўлган психологияда мутаассиб шахси ва унинг ўзига хос 
хусусиятлари ҳусусида кенгроқ маълумотлар берилган. 
Диний мутаассиб шахсини психологик таҳлил этиш учун ёрдам бериши мумкин бўлган 
шахс, интеллект тестлари, иродавий сифатлар, мотивлар, ўз-ўзини бахолашга оид 
методикалар мавжуд. Амалиётда бу каби тест ва методикалардан фойдаланишда диний 
мутаассиб шахсига хос хусусиятларни инобатга олган ҳолда, методикалар номи ва 
йўриқномаларини ўзгартирган ҳолда тақдим этиш мақсадга мувофиқ бўлади. 
Маълумки, методикаларни таҳлил қилиш, анкеталар яратиш жараёни психологияда энг 
асосий жараёнлардан ҳисобланиб, унда шахснинг ички хусусиятларини маълум 
кўрсаткичлар орқали аниқлаштириш талаб этилади. Қолаверса, хорижий тест ва 

---

407 
сўровномаларни маҳаллий муҳитга мослаштиришда ҳам бир қанча талаблар амалга 
оширилиши лозим бўлади. 
Улар: 
1. Тестни оригинал вариантидан иккинчи тилда таржимаси бўйича дастлабки 
вариантини тайёрлаш; 
2. Лингвист ва тестни оригинал вариантини тушунувчи мутахассисни жалб этиш 
орқали тест мазмунини эксперт бахолаш; 
3. Тестни асли билан экспериментал тажрибасидаги шкалаларни эквивалентлигини 
текшириш; 
4. Янги шкалаларни ўрнатиш ва маҳаллий танланмалар бўйича мос меъёрларни 
тўплаш (Ю.Л.Ханин, 1977 йил).
Шунигдек, психодиагностик тест ва сўровномаларнинг самарадорлилигини 
қуйидагилар белгилайди: 
A- Шкалалар интервалидан фойдаланиш; 
B- 
Ишончлилик; 
C- 
Валидлилик; 
D- Дискриминативлик; 
E- 
Норматив маълумотлар йиғиш.
Диний мутаассиб шахсини тадқиқ этишда дастлаб унинг диний йўналганлик (диний 
ориентация)ини аниқлаб олиш лозим. Чунки, диний мутаассиб шахсини асосий 
йўналганлигини аниқлаш мутахассисга мутаассиб шахсга таъсир ўтказиш учун самарали 
ҳисобланувчи воситаларни белгилаб беради. Бунинг учун И.М. Багдановскийнинг “Диний 
ориентация (шахснинг ижтимоий-сиёсий ва жамият нормаларига муносабати тизими)ни 
аниқлаш бўйича сўровнома”сидан фойдаланиш мумкин. Бу сўровнома орқали мутахассис 
шахсдаги диний йўналганлик хусусиятини аниқлаши мумкин бўлади.
Сўровнома 10 та саволлардан иборат бўлиб, қуйидаги кўрсаткичлардан иборат: 
1) диний кўрсатмаларга риоя қилиш; 
2) сўраш (дуо қилиш), ўтинишнинг тури; 
3) илтижо қилишнинг маълум ҳолатлардаги турлари; 
4) диний адабиётларни ўқиш; 
5) дуо (илтижо) ёрдамида Худога мурожаат қилиш ва бошқалар. 
Сўровнома ўз таркибида очиқ ва ёпиқ жавоб вариантларидан иборат бўлиб, унинг бу 
хусусияти синалувчига ўз шахсий қарашларини эркин билдириш учун имконият беради. 
Шунингдек, анкета аноним (исм, фамилия кўрсатилмаган ҳолда) тарзда ўтказилади. Бу эса 
синалувчини жавобларини ниқобламай, эркин фикр билдиришига ёрдам беради. 
Маълумки, шахсдаги маълум хусусиятни ўрганишда мақсад қилинган хусусиятни акси 
бўлган тескари хусусияти ҳам таҳлил қилиниши мумкин. Шу маънода, диний мутаассиб 
шахсига қарши бўлган асосий хусусиятларидан бири бу унинг диний толерантлигидир. Шу 
сабабли Г.У.Солдатова, О.А.Кравцова, О.Е.Хухлаев ва Л.А.Шайгерова томонидан тақдим 
этилган “Толерантликни экспресс ўрганиш сўровномаси”ни талқин этиб, мутахассислар 
менталитетга мослаштирилди ва бу сўровномани “Диний толерантлик (бағрикенглик)ни 
экспресс ўраниш сўровномаси”га ўзгартирилди. Матндаги фикрлар мазмун жиҳатидан қайта 
ишланган, аммо шкалаларда қатъий ўзгаришлар қилинмаган. 
Шкалалар қуйидаги кўринишни ташкил этди: 
-
Этник-диний толерантлик; 
-
Социал-диний толерантлик 
-
Диний толерантлик шахс хислати сифатида 
Сўровноманинг мулоҳазалари, натижаларни қайта ишлаш ва баҳоланиш меъёрлари 
тизими ўзгартирилмади. Мавжуд 22 та мулоҳазалар миқдори ҳам ўзгартирилмади. 
Ўзгартишлар қуйидагича амалга оширилди: 
1.Оммавий аҳборот воситаларида ҳар қандай фикрни тақдим этиш мумкин 
(оригинал варианти). 

---

408 
1. Оммавий аҳборот воситаларида ҳар қандай диний фикрни тақдим этиш мумкин 
(ўзгартирилган варианти) каби. Шкалар ва бахолаш тизимида ўзгартиришлар қилинмади. 
Сўровнома жаъми 22 та мулоҳазалардан иборат бўлиб, синалувчи бу мулоҳазаларга қанчалик 
қўшилиши ёки қўшилмаслигига қараб: 
- 
Мутлақо қўшилмайман 
- 
Қисман қўшилмайман 
- 
Қўшилмайман 
- 
Қисман қўшиламан 
- 
Қўшиламан 
- 
Мутлақо қўшиламан
кўринишида белгилаб боради. Натижаларни ҳисоблашда тескари ва тўғри тартибланган 
саволлар инобатга олинади. Натижалар қуйидагича бахоланади: 
22-60- Диний толерантликни қуйи даражаси 
61-99- Диний толерантликни ўрта даражаси 
100-132-Диний толерантликни юқори даражаси. 
Маълумки, диний мутаассиб шахсида сўровнома натижаси қуйи даража кўрсаткичда 
бўлади. Шунингдек, бу сўровномани барча шахсларда ўтказиб, улардаги диний 
мутаассибликка мойиллк даражасини ҳам акс эттириш мумкин бўлади.
Диний мутаассиб шахсни психологик ўрганишда метод ва методикаларни 
оптималлигини таъминлаш масаласида мутаассиб шахсининг ўзига хос хусусиятларини 
инобатга олган ҳолда таклиф этилиши кутилган натижаларни бериши мумкин. Яъни бунда 
методикаларни маҳаллий муҳитга мослаштириш, шкалалар қўшиш ва ишончлилигини 
таъминлаш масалалари назарда тутилади.