Мақола ва тезислар номи

Takliflar
: 
1.
 
Talaba-yoshlarning axborot texnologiyalari va kompyuter savodxonligini yanada oshirish, 
ularni innovatsiyalarga bo’lgan qiziqishini oshirish maqsadida har bir oliy ta’lim muassasasida 
yoshlarni innovatsiyalarga yo’naltiradigan, ilg’or g’oyalari va startup loyihalarini qo’llab 
quvvatlaydigan zamonaviy texnologiyalar bilan maxsus jihozlangan Innovatsiya markazini tashkil 
etish; 
2.
Yoshlarni ilm-fan bilan yanada kengroq qamrab olish, ilmga oid bo’lgan masalalarni 
yoshlar o’z qarashlari, mustaqil fikrlash va noan’anaviy ravishda kreativ tahlil qila oladigan 
bo’lajak yosh olimlarni qo’llab quvvatlash maydonini yaratish, ya’ni Talabalar ilmiy kengashini 
tashkil etish;
3. 
Ta’lim jarayonida o’quvchi-talabalarning ijodiy va tadqiqotchilik qobiliyatini 
shakllantirishning ta’sirchan mexanizmini ishlab chiqish va milliy ta’lim tizimga joriy qilish. 
4.
O'zbek yoshlari nafaqat mamlakatimiz ,balki mintaqamiz hatto butun dunyoda ham o'z 
so'zini aytish, yangi tarix yozishga qodirdirlar. Shu maqsadda mintaqamizning tashabbuskor 
yoshlarini bir nuqtada birlashtirishning yagona platformasini yaratish, ya’ni Markaziy Osiyo Yosh 
Olimlar kengashini tuzishni taklif etaman. 
97
 
https://xs.uz/uz/post/garvard-universiteti-talabalarini-ruhlantirish-uchun-ajtiladigan-sehrli-gaplar-yakhshi-
gaplar-tavsiya-qilamiz 

---

309 
OʼSMIRLARDA MULOQATMANDLIKNI SHAKLLANISHINING PSIXOLOGIK 
XUSUSIYATLARI 
Zaripova F.S.
O’zMU magistranti
Hozirgi davrda o’smirlarni voyaga yetkazishning o’ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, 
imkoniyatlari, xatti-harakat motivlarining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab 
mexanizmlari mavjud. Shuni alohida takidlash kerakki, o’smirlarni kamol toptirishda ularning 
xususiyatlarini to’la hisobga olgan holda ta’lim-tarbiyaviy tadbirlarni qo’llash shaxslararo 
munosabatda anglashilmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi o’rtasida iliq psixologik 
muhitni yaratadi. 
Oʼsmirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha boʼlgan davrni tashkil etadi. Hozirgi 
oʼsmirlar oʼtmishdoshlariga nisbatan jismoniy aqliy va siyosiy jihatdan bir muncha ustunlikka ega. 
Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik oʼsish oldinroq namoyon boʼlmoqda. 
Amerikalik psixolog R. Kulenning fikricha, o’smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy-axloqiy 
tamoyil mavjud bo’lib, ular emansipatsiya (kattalar ta’siridan qutulish) va mustaqillikka erishish, 
hayot yo’li va kasb-hunar tanlashga jiddiy munosabatda bo’lish, zarur ijtimoiy-axloqiy normalarni 
o’zlashtirishdan iboratdir. Uning fikricha, bola yuqoridagi muammolarga e’tibor bermas ekan, 
o’smirlik davri qancha bo’lishidan qat’i nazar, u bolaligicha qolaveradi [1]. Shuningdek, o’smirlik 
davrining muayyan hech o’zgarmas xususiyati va xarakteristikasi mavjud emas. O’smirlar 
o’rtasidagi o’ziga xos tipologik farqlarni ijtimoiy omillarning ta’siri bilan ta’lim va tarbiya 
sharoitlarning xususiyatlari bilan izohlash mumkin. 
O'smirlik davriga xos bo'lgan yetakchi faoliyat - bu boshqa odamni, o'zini o'zi, shaxslararo 
munosabatlarni bilishga, ijtimoiy xulq-atvor me'yorlarini (motivatsion-ehtiyojlar sohasi) egallashga 
qaratilgan intim-shaxsiy muloqotdir. Shu sababli, aynan shu yosh davrida odamning kommunikativ 
qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi eng keskin ravishda paydo bo'ladi, undan uning aloqasi va 
boshqa odamlar bilan o'zaro aloqalarining muvaffaqiyati bevosita bog'liqdir. Kommunikativ 
faoliyat o'smirlik davrida yetakchi ekan, kommunikativ ko'nikmalarning yetishmasligi va 
kommunikativ qobiliyatlarning past darajada rivojlanganligi o'smirning ichki ochilishini va uni 
tengdoshlari va umuman jamiyat o'rtasida o'qishda muvaffaqiyatlarga erishishlarni sezilarli darajada 
murakkablashtiradi. 
Demak, bu davrda oʼsmir oʼrtoqlarining taʼsiri ostida oʼzining extiyojlari va istaklarini 
qondirishi mumkin. Аgarda bundan qanoatlanish unga katta mamnunlik bagʼishlasa, bunday 
xollarda uning baʼzi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan boʼlgan tasodifiy qiziqishlari dastavval 
ishtiyoqga, undan keyin extiros yoki odatga aylanishi mumkin.
Oʼsmirlar kattalarning ularga bildiradigan ishonchlariga katta ehtiyoj sezadilar. Kattalarning 
oʼsmir yoshdagilarga taʼsir koʼrsatishi, tarbiya berishi uchun eng qulay sharoit - bu umumiy mehnat 
bilan shugʼullanishdir. Ya’ni, kattalar oʼsmirlar bilan doʼstona, uni toʼla tushungan holda va aql 
bilan rahbarlik qilsalar, bunga oʼsmirlar ijobiy qaraydilar, lekin bu rahbarlik kattaning xohish-istagi 
ustunligida kechsa, unday holda ular toʼla qarshilik koʼrsatadilar. Bu qarshilik koʼpincha salbiy 
natijalarga, baʼzan depressiya holatini ham yuzaga keltirishi mumkin. Bu holat koʼpincha ota-onasi 
avtoritar munosabatda boʼluvchi oʼsmirlarning oilalarida uchraydi. Bunday oilalarda 
tarbiyalanayotgan oʼsmirlar hayotda mustaqil holda harakat qilishlari, oʼz rejalarini amalga 
oshirishlari, qiyin masʼuliyatni oʼz zimmalariga olishlari birmuncha qiyin kechadi. 
Ta’kidlash joizki, ontogenezdagi har bir shaxs moddiy jihatdan emas, balki shaxslararo 
xarakterdagi muammoli vaziyatlarga duch keladi: qarindoshlar, do'stlar, ishdagi hamkasblar va 
boshqalar bilan muloqotda. Bundan tashqari, inson ob'ektiv faoliyatining muvaffaqiyati ko'pincha 
qurilish san'ati bilan belgilanadi. Uning atrofidagi odamlar bilan munosabatlar o’rnatishi, 
muloqotga kirishishi, ularni jamiyatga kirishishini, moshlashishini ta’minlaydi. Shuning uchun 
aloqa sohasida ijodkorlikni shakllantirish juda muhimdir.
Oʼsmirlar oʼyin hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda koʼproq jiddiy ishlar bilan 
shugʼullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Maktab taʼlimi 

---

310 
oʼsmir bilish jarayonlarini rivojlanish yoʼnalishini sifat jihatidan oʼzgarishda asosiy omil boʼlib 
xizmat qiladi. Oʼqish oʼsmirlar hayotida katta oʼrinni egallaydi. Ular uchun mashgʼulotlarning 
mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan oʼsmirlarning fanlarni muvaffaqiyatli 
oʼzlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, oʼqituvchining oʼquv materialini tushuntira olish 
mahoratiga bogʼliq. Oʼqish faoliyati asosida oʼsmirning oʼz-oʼzini anglash darajasi kengayadi, 
boshqa odamlar, atrof olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi 
boshlanadi. Bilim oʼrganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan oʼquv fanlariga nisbatan qatʼiy 
ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda oʼqishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar 
oʼsmirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bogʼliq boʼlgan holda bilish jarayonlari 
rivojlanish xarakteriga oʼz taʼsirini koʼrsatadi. 
Аynan oʼsmirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga 
alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga 
sazovor boʼladi. Bilim oʼsmirlarga alohida bir quvonch bagʼishlaydi va uning tafakkur qilish 
layoqatini rivojlantiradi. 
Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ogʼzaki va yozma mavjud boʼlishi bilan kuchli 
vosita hisoblanadi. Maktabdagi oʼquv jarayonlarining toʼgʼri tashkil etilishi va amalga oshirilishi 
bilan oʼsmir nutqining toʼgʼri rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi. Nutqni oʼzlashtirishga harakat 
bu oʼsmirning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi. 
Oʼsmirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan soʼz boyligining oshishi hisobiga 
boʼlsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea va hodisalarning mazmun-mohiyatini 
anglashlari hisobiga boʼladi. Bu davrda oʼsmir til yordamida atrof-borliqni aks ettirish bilan bir 
qatorda inson dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlaydi. Аynan oʼsmirlik 
davridan boshlab, inson nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna 
boshlaydi. Oʼsmirni koʼpincha muomalada soʼzlarni ishlatish qoidalari – «Qanday kilib toʼgʼri 
yozish kerak?», «Qanday kilib yaxshiroq aytish mumkin?», «Nima deyish kerak?», kabi savollar 
juda qiziqtiradi. Oʼsmirlar maktabdagi oʼqituvchilar, kattalar, ota-onalar nutqidagi kamchiliklariga, 
kitob, gazeta, radio va televidenie diktorlari xatolariga tez eʼtibor beradilar. Bu holat oʼsmirning bir 
tomondan oʼz nutqini nazorat etishga oʼrgatsa, ikkinchi tomondan kattalar ham nutq qoidalarini 
buzishlari mumkinligini bilishlariga va oʼzida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga 
olib keladi. 
Oʼsmir soʼzlarning kelib chiqish tarixiga, ularning aniq mazmuni va mohiyatiga juda qiziqadi. 
U endi oʼz nutqida yosh bola singari emas, balki katta odamlardek soʼzlarni tanlab ishlatishga 
harakat qiladi. Nutq madaniyatini egallash borasida oʼsmir uchun oʼqituvchi, albatta, namuna 
boʼlishi shartdir. Аynan maktab taʼlimi oʼsmir bilish jarayonlarini rivojlanish yoʼnalishini sifat 
jihatidan oʼzgarishda asosiy omil boʼlib xizmat qiladi. Maktabdagi oʼquv jarayonlarining toʼgʼri 
tashkil etilishi va amalga oshirilishi bilan oʼsmir nutqining toʼgʼri rivojlanishiga sharoit yaratiladi. 
Nutqni oʼzlashtirishga harakat bu oʼsmirning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishishiga 
ehtiyoj va intilish hisoblanadi. 
O'smirlar shaxsi madaniyatini va muloqotchanlikni rivojlantirish jarayonida munozara 
usullaridan keng foydalanish mumkin, masalan: suhbatlar, tortishuvlar, to'g'ri qurilgan nizolar 
(tortishuvlar, ohangdorlik, notiqlik); guruh muhokamasi usuli; axloqiy muammolarni muhokama 
qilish usuli: ishtirokchilarning atrofdagilarga va munosabatlar tizimidagi o'z "men" larining 
faoliyatiga mos keladigan u yoki bu xatti-harakat turini tanlash oqibatlari to'g'risida xabardorligi. 
Ushbu usullar har bir o’smirning nuqtai nazarini aniqlashga, umuman muloqot madaniyatini 
rivojlantirishga, tashabbuskorlikka, o'z aql-zakovatidan foydalanish qobiliyatini rivojlantirishga 
yordam beradi, 
Shunday qilib, zamonaviy jamiyatda o'smir shaxsi madaniyatini rivojlantirishning yuqoridagi 
usullarini umumlashtirib, shuni ta'kidlash kerakki, faoliyat jarayonida bir-birlari bilan o'zaro 
aloqada bo'lish, jamoada ishlash, nizolarni hal qilish, loyihaga qo'shilish, mas'uliyatli bo'lish, "teng - 
teng" tamoyili asosida tashqarida, tengdoshlariga ma'lumot berish qobiliyatini egallash, 
o'smirlarning asosiy tarkibiy qismi sifatida kiritilgan prosotsial xulq-atvor tajribasini to'plash, qadr-

---

311 
qimmat madaniyati tuzilishi, bu o'z navbatida inson shaxsiyatining eng yuqori madaniyat darajasini 
egallashga imkon beradi. 
Maktab soatlaridan keyin o'smirlarda kommunikativ fazilatlarni rivojlantirishga yordam 
beradigan dasturlarni qo'shimcha ravishda kiritish ham maqsadga muvofiqdir, uni amalga oshirish 
jarayonida o'quv jarayonining turli usullari, vositalari va shakllaridan foydalaniladi.