Мантиқ илми ва тил Режа



Download 32,12 Kb.
bet2/4
Sana23.02.2022
Hajmi32,12 Kb.
#172825
1   2   3   4
Bog'liq
manti ilmi va til

Сунъий тил табиий тил негизида яратилган ёрдамчи ахборот белгилари системасидан иборат бўлиб, у мавжуд хабарларни аниқ хамда тежамли баён қилиш ва узатиш учун хизмат қилади. Сунъий тилда сунъий йўл билан яратилган махсус белгилар, яъни символлар-рамзлар ишлатилади. Табиий тилдаги конкрет мазмунга эга бўлган фикрлар илмий билишда ана шундай символлар билан алмаштирилади. Демак, сунъий тил фикримизнинг конкрет мазмунидан четлашган холда, фақат символлар билан иш олиб боришни таъминлайди.
Сунъий тиллар хозирги замон фани ва техникасида кенг қўлланилади. Уларнинг айниқса математика, физика, кимё, кибернетика, хисоблаш техникаси ва шу каби сохалар ривожланишида хиссаси катта. Сунъий тилларнинг ишлатилишига мисол қилиб математикадаги тўғри бурчакли учбурчак томонларини ифода қилувчи Сos2+Sin2=1 формуласини, кимёдаги сувни ифода қилувчи Н2О формулани, механикадаги тезликни ифода қилувчи формуласини ва шу кабиларни кўрсатиш мумкин. Электрон хисоблаш машиналари учун дастурлар тузишда эса махсус алгоритмик тиллар ишлатилади. Улар «Алгол – 60», «Алгол – 65», «Фортран», «Кобол», «ПЛ – 1», «Ассемблер», «Бейсик» ва бошқалардан иборат. Сунъий тилдан мантиқ фани хам фикримиз тузилишини назарий жихатдан анализ қилишда фойдаланади.
Демак, илмий билишда табий тилдан хам, сунъий тилдан хам фойдаланилади. Илмий тил эса табий тил, сунъий тил ва махсус атамалардан ташкил топган бўлади.
Умумий мантиқ ўзининг махсус илмий формаллашган тилига эга. У инсон тафаккурининг тузилишини аниқ ва равшан холда ифода қилиш мақсадида яратилган. Бунинг мохиятини тушуниш учун формаллаштиришнинг ўзи нима эканлигини аниқлаб олиш зарур.
Формаллаштириш конкрет мазмунга эга бўлган фикрларни символлар билан алмаштириш, яъни пропозиционал функция хосил қилиш, формулалар киритиш, мантиқий қоидаларни яратиш орқали тафаккурнинг (фикрнинг) структурасини ифода қилиш демакдир. Тафаккурнинг структураси билан мантиқнинг тилда ифода қилиниши структураси ўртасида ўзаро мувофиқлик мавжуд, яъни хар бир конкрет фикр структурасига маълум бир тил структураси мувофиқ келади. Буни пропорзиционал функция хосил қилиш мисолида кўришимиз мумкин. «Тошкент-ўзбекистоннинг пойтахти» деган фикрдаги «Тошкент» тушунчасини – S, «ўзбекистоннинг пойтахти» тушунчасини – Р билан алмаштирсак, S–Р кўринишига эга бўлган пропозиционал функция хосил бўлади. Пропозиционал функция ўзгарувчи қийматга эга ифода бўлиб, бу қиймат аргумент билан алмаштирилганда конкрет мазмунли фикр хосил бўлади.
Формаллашган тил қуйидаги талабларга жавоб бериши керак.

  1. Асосий белгилар аниқ ифода қилинган бўлиши керак. Бу белгилар асосий тушунчалар, атамаларни ифодалайди.

  2. Таърифлашнинг барча қоидалари кўрсатилган бўлиши керак. Бу қоидаларга асосланган холда мавжуд белгилар ёрдамида янги, қисқароқ белгилар хосил қилинади.

  3. Формулаларни тузишнинг барча қоидалари берилган бўлиши керак. Бунга мисол қилиб тушунчалардан гап хосил қилиш қоидаларини кўрсатиш мумкин.

  4. Хулоса чиқариш қоидаларининг барчаси кўрсатилган бўлиши керак. Бу қўлланиладиган белгиларнинг (сўз, гап, символлар) график усул билан ифодаланишига тегишлидир.

  5. қўлланиладиган белгиларнинг маъносини талқин қилиш қоидалари кўрсатилган бўлиши керак.

Формаллашган тилга эга бўлган мантиқ чин фикрни ифода қилувчи бир формула ёрдамида худди шундай чин фикрни ифода қилувчи бошқа формулани келтириб чиқара олади. Бунда берилган фикрнинг конкрет мазмуни эътиборга олинмайди.
Формаллашган тилнинг устунлиги шундаки, унда мантиқий хулоса чиқаришда кўзда тутилмаган асосларнинг қатнашиб қолиши мумкин эмас. Математика ва мантиқнинг кўп масалалари фақат мана шу йўл билан ечилиши мумкин.
Нихоят, формаллашган тилнинг яна бир қимматли томони шундаки, унда бир сохада яратилган формаллашган тилдан бошқа бир сохага оид масалаларни ечишда фойдаланиш мумкин. Масалан, мантиқда синфлар билан бўладиган амалларда математика тилидан (қўшиш, кўпайтириш, тўлдириш каби атамалардан хамда уларни ифода қилувчи белгилардан) фикр тузилишини ифода қилиш учун фойдаланиш мумкин. Бунда, албатта фойдаланилаётган белгиларга махсус маъно берилади.
Формаллашган тилнинг камчилиги эса шундаки, у табиий тилга қараганда объектни юзаки холда ифода қилади. хозирги даврда мавжуд формаллашган тиллар борлиқнинг ва билишнинг жуда кам сохаларини қамраб олган. Билишнинг қайси сохаларида формаллашган тилни яратиш мумкинлигини олдиндан айтиш қийин.
Шунингдек, формаллашган тил эмприк тадқиқотларнинг ўрнини боса олмайди. Ана шунинг учун хам илмий тил формаллашган тилдан фойдаланиш билан чегараланиб қолиши мумкин эмас.
Шунга қарамасдан формаллашган тил хозирги пайтда илмий билишда ва амалий хаётда мухим ахамиятга эга. У айниқса фикрнинг тузилишини ўрганишга, унинг мантиқий қийматини, яъни чин ёки хатолигини аниқлашга тўлиқ қулай шароит яратади. Шунинг учун мантиқнинг формаллашган тилини яратишга ва уни чуқурроқ ўрганишга қизиқиш катта.
3. Тафаккурнинг мантиқий шаклини ўрганишда семантик категориялар мухим ахамиятга эга. Семантик категориялар тил ифодаларининг синфларидан иборат бўлиб, улар бир-бирларидан қандай объектларни акс эттириши билан фарқ қиладилар. Асосий семантик категориялар қаторига гап ва унинг таркибида нисбатан мустақил холда мавжуд бўлган қисмлари-дескриптив ва мантиқий атамалар киради.
Гап хукмни, саволни ва нормани ифода қилиши мумкин. хукмни ифода қилувчи гап предметга бирорта белгининг (хосса ёки муносабатнинг) хослигини тасдиқлайди ва инкор қилади. У дарак гапдан иборат.
Гапда предметларни, уларнинг хоссалари ва муносабатларини акс эттирувчи ифодалар дескриптив атамалар дейилади. Дескриптив атамалар предметлар номлари ёки термалар (предметларни, предметлар тўпламини акс эттирувчи ифодалар) ва предикаторларга (предметларнинг хоссалари ва муносабатларини акс этирувчи ифодалар) бўлинади.
Предметларнинг номлари айрим сўзлар ва сўз бирикмалари бўлиб, улар моддий (планета, электр токи) ва идеал (сезги, тафаккур) предметларни ифодалайди. Предмет номи белгидан иборат бўлганлиги учун ўз мазмуни ва маъносига эга. Номнинг мазмуни предметни ифода қилади ва мантикда денотат деб аталади. Номнинг маъноси эса предметнинг мухим, умумий белгиларини ифода қилади ва концепт деб аталади. Масалан, «Аристотель», «Мантиқ фанининг асосчиси», «Топика асарининг муаллифи» каби ифодаларнинг мазмуни бир хил, яъни битта предметни ифодалайди, маъноси эса турли хил, яъни фикр килаётган объектнинг хар хил белгиларини қайд килади.
Шунингдек, номлар якка («Тошкент шахри») ёки умумий («шахар») бўлиши мумкин. Бунда якка ном битта предметни, умумий ном эса предметлар синфини акс эттиради.
Предикаторлар гапда кесим ўрнида келиб, ўзи тааллуқли бўлган номнинг миқдорига боғлиқ холда бир ўринли ёки кўп ўринли бўлиши мумкин. Бунда предметнинг хоссасини ифода қилувчи предикаторлар бир ўринли, улар ўртасидаги муносабатларни ифода қилувчи предикатлар кўп ўринли предикаторлар хисобланади. Масалан, «ўзбекистон мустақил республикадир» деган мулохазада предикатор бир ўринли, «ўзбекистон Туркия билан иқтисодий шартнома тузди» деган фикрда «иқтисодий шартнома тузди» предикатори икки ўринли, «ўзбекистон Сирдарё ва Амударё оралиғида жойлашган» деган фикрда «оралиғида жойлашган» предикатори уч ўринлидир.
Мантиқий атамалар (мантиқий константалар) доимий мантиқий қийматга эга бўлиб, гапда дескриптив атамаларни боғлашда ишлатилади. Улар ўзбек тилида «ва», «хам», «хамда», «ёки», «ёхуд», «барча», «хеч бир», «баъзи», «эмас» каби сўзлар орқали ифодаланади ва турли хил (оддий ва мураккаб) хукмлар, мулохазаларни хосил қилувчи элементлар хисобланади. Масалан, «хеч бир товар қийматсиз эмас» деган фикрда «хеч бир» «эмас» мантиқий атамалар бўлиб, уларсиз дескриптив атамаларни-»товар», «қиймат» сўзларини боғлаб бўлмайди.
Мантиқнинг формаллашган тилини яратишда семантик категориялар аниқ таърифланиши ва тавсифланиши керак. Бунга семантик категорияларни конкрет символларда акс эттириш орқали эришиш мумкин.
Ана шу символлар мантиқнинг формаллашган тилининг алифбосини ташкил этади. Мантиқда иккита тил-предикатлар мантиғи тили ва мулохазалар мантиғи тили мавжуд.

Download 32,12 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish