|
Ma’naviyatshunoslik fanining kategoriyalari.
Har
bir
fanning
kategoriyalari
bо‘lganidek,
Ma’naviyatshunoslik fanining ham maxsus
kategoriyalari
mavjud.
Ma’naviyatshunoslik
fanining
kategoriyalarini
substansional, funksional va aksiologik kategoriyalarga ajratib о‘rganish maqsadga
muvofiqdir. Substansional kategoriyalarga ma’naviyat, ma’rifat, madaniyat, adolat,
iymon, e’tiqod, diyonat kabi tushunchalar kirib, ular Ma’naviyatshunoslik fanining
mohiyatini ochib beradi. Funksional kategoriyalarga insonparvarlik (gumanizm),
ma’rifatparvarlik, haqgо‘ylik, adolatparvarlik, fidoyilik, vatanparvarlik, jasurlik
kabi tushunchalar kiradi.
Aksiologik kategoriyalarga esa komil inson, orif inson, fozil inson kabi
sinonim tushunchalar, shuningdek insonparvar, ma’rifatparvar, fidoyi, iymonli
tushunchalari kiradi. Ma’naviyatshunoslik fani ijtimoiy fanlar tizimiga kirganligi
bois boshqa ijtimoiy fanlardan farqini anglash lozim.
Bizning fikrimizcha, Ma’naviyatshunoslik fani boshqa ijtimoiy fanlardan
quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi: 1. Ma’naviyat – inson ruhiy olamini yaxlit
tizim sifatida ifoda etuvchi ijtimoiy kategoriya. Ma’naviyatshunoslik fani ana shu
tizimni, ya’ni ma’naviyat haqida yaxlit, umumiy tasavvurni shakllantiradi. Barcha
ijtimoiy fanlar u yoki bu tarzda ma’naviyatni tadqiq etadi, boyitadi, rivojlantirishga
о‘z hissasini qо‘shadi, biroq Ma’naviyatshunoslik fanidan farqli о‘laroq,
ma’naviyatni butun, yaxlit bir tizim sifatida о‘rganmaydi.
Demak, Ma’naviyatshunoslik fani butunni о‘rgansa, boshqa ijtimoiy fanlar
butunning qismlarini tadqiq etuvchi fanlardir. Fikrimizni yanada aniqroq ifoda
etish uchun quyidagi mantiqiy sxemani keltirib о‘tamiz: Madaniyat moddiy va
ma’naviy madaniyat (yoki ma’naviyat)ga bо‘linadi. Ma’naviyat, о‘z navbatida
quyidagi tarkibiy qismlarga bо‘linadi: ma’naviyat, ma’rifat, g‘oya, mafkura.
Ma’rifat bilan deyarli barcha fanlar shug‘ullanadi. Albatta, kо‘proq
pedagogika fani, jurnalistlar, shoirlar, yozuvchilar hamda kasbiy yо‘nalishidan
qat’i nazar barcha toifadagi olimlar, hattoki jamoat va davlat organlarining
rahbarlarini ham ma’rifatchilar deyish mumkin. G‘oya, g‘oyashunoslik ham
ma’naviyatning tarkibiy qismi. Bunyodkorlik g‘oyalari ma’naviy yetuklik
mahsulidir.
Ma’naviyat bо‘lmagan joyda g‘oyaviy bо‘shliq paydo bо‘ladi. G‘oyaviy
bо‘shliqni esa faqat ilm, ma’rifat, ma’naviyat bilan tо‘ldirish mumkin. Shu bois
Islom Karimovning 2001-yil 18 yanvardagi farmoyishi bilan respublika ta’lim
tizimiga yangi «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» о‘quv fani
kiritildi. Bundan kо‘zlangan maqsad «g‘oyaviy immunitet»ni shakllantirish, ya’ni
Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, «G‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi
ma’rifat bilan kurashishdir». Mafkura ham milliy ma’naviyatning ajralmas qismi.
Mafkura yо‘q joyda jamiyat yashay olmaydi.
Bizning milliy istiqlol mafkuramiz xalqni xalq, millatni-millat qilishga
xizmat qilsin, – degan edi Islom Karimov. Jamiyatni birlashtiradigan, kuchiga-
kuch qо‘shadigan, oliy maqsadlar sari eltadigan, jamiyat hayotini inson manfaat va
ehtiyojlari asosida о‘zgartiradigan kuch – bu mafkuradir. Ma’naviyat mafkura
orqali amaliyotga tatbiq etilgandagina moddiy kuchga aylanadi. Chunki
ma’naviyat amaliyotda moddiylashadi.
Haqiqatga, ma’naviy yuksaklikka intilishdan, komil insonni tarbiyalashdan
asosiy maqsad ham oxir-oqibat olamni gо‘zallikka burkash, ozod va obod Vatan,
erkin va farovon hayot qurishdir. Ma’naviyat asoslari fani mustaqillik yillarida
paydo bо‘lgan «О‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti»
fani (1998-y.) bilan chambarchas bog‘liqdir. Qadimgi grek faylasufi «Siyosat»
(«Politika») asarining muallifi Aristotel aytganidek, «demokratiya yuksak
ma’naviyat, tartib va intizom, о‘zaro burch va mas’uliyatga asoslangan boshqaruv
tizimidir, ularsiz demokratiyadan xavfliroq narsa yо‘qdir».
Bundan kо‘rinadiki, demokratiya bо‘lishi, uni insonlarga xizmat qilishi
uchun eng avvalo jamiyatda yuksak ma’naviyat bо‘lishi zarur. Yuksak ma’naviyat
– demokratiya poydevoridir. Boshboshdoqlik, sо‘z mas’uliyatining yо‘qligi,
haqiqatni har xillashtirish, istalgan narsani qilish, umumiy mas’uliyatsizlik –
antidemokratiyadir. Shunday ekan ma’naviyatsiz jamiyatni demokratlashtirib,
liberallashtirib (erkinlashtirib) bо‘lmaydi.
Ma’naviyatshunoslik fani huquqshunoslik fani bilan ham bevosita
bog‘liqdir. «Huquq – bu mustaqillikdir», – degan edi Islom Karimov taniqli
huquqshunos olimlar bilan bо‘lgan uchrashuvda. Darhaqiqat, mustaqillik – о‘zlikni
anglash, о‘z yurtiga egalik qilish, о‘zini-о‘zi boshqarish, himoya qilish, asrash,
mustaqil ichki va tashqi siyosat olib borish, qolaversa, yuksak ma’naviyat
belgisidir. Shu bois mustaqillikni mustahkamlash, uni siyosiy-huquqiy qadriyat
sifatida baholash har bir О‘zbekiston fuqarosining ma’naviy burchi hisoblanadi.
Har
qanday
huquq
ma’naviyatga
asoslanadi.
Ma’naviyat
huquqiy
munosabatlarning mezonidir. Jamiyatdagi qonunlarning sifati, xalqchilligi,
adolatliligi ham oxiroqibat ma’naviyatning (insonlarga foydalilik koeffitsiyenti)
inson kamolotiga qо‘shgan hissasi bilan о‘lchanadi. Qisqa qilib aytganda, huquq
ma’naviyatdan oziqlanadi, ma’naviyat esa huquqda о‘z himoyasini topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
