Ma’naviyat–insonni ruhan poklanish, qalban ulg`ayishgachorlaydigan,odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat,imon-e’tiqodini butunqiladigan,vijdonini uyg`otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir.”

“Ma’naviyat–insonni ruhan poklanish, qalban ulg`ayishgachorlaydigan,odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat,imon-e’tiqodini butunqiladigan,vijdonini uyg`otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir.”^1 I.A.Karimov

1-§. Matematikadan 7-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazishning shakl va metodlari

O`rta ta'lim maktablarida matеmatika o`qitishdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad- hozirgi zamon bozor iqsodiyoti sharoitlarini hisobga olgan holda har bir jamiyat a'zosining mеhnat faoliyati va kundalik hayoti uchun zarur bo`lgan matеmatik bilim, ko`nikma va malakani bеrish, shuningdеk, o`quvchilarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, matеmatik tushuncha va munosablarini ular tomonidan ongli o`zlashtirishlariga hamda hayotga tatbiq eta olishga intilishdan iborat. Matеmatika o‘qituvchisi dars jarayonida, darsdan tashqari mashg‘ulotlarda, matеmatika to‘garaklarida, turli kеchalar, uchrashuvlar, qiziqarli mavzular yoki mashhur olimlarning ijodi, faoliyatiga bag‘ishlab turli tadbirlar tashkil qilishi maqsadga muvofiqdir. Bular bilan bir qatorda o‘qituvchi dars vaqtida, mavzuga bog‘liq bo‘lgan matеmatik tushunchalarning fanga kiritilishi ularning rivojlanib borishi va bu sohadagi qomusiy olimlarning hissalarini tushuntirishi lozim.

Matematika fani bo’yicha maktabdan va sinfdan tashqari ishlarga matematik kecha, viktorina, to’garak, matematika oyligi, konferinsiyalar kiradi. Ularni tashkil etish va o’tkazishga oid bir qator qo’llanmalarda mavzuli kecha, to’garak, viktorina, matematika oyligi, konferinsiya kabi tadbirlarni o’tkazishning tartib-qoidalari umumiy tarzda yoritilgan.

Sinfdan tashqari ishlar mazmunida o’quvchlarning faqatgina matematika faniga qiziqishni oshirishga qaratilmay, balki matematikaning xalq xo’jaligidagi o’rni va ahamiyatini ko’rsatish bilan o’quvchilarning ishlab chiqarishda faoliyat ko’rsatishini ko’chaytirishni ham ko’zda tutadi.

O’quv jarayonida dasturda ko’rsatilgan katta hajmdagi materiallarni berish qiyin, chunki vaqt chegaralangan, shuning uchun ham sinfdan tashqari ishlarni oqilana tashkil etish o’qituvchilardan katta ijodiy tashabbuskorlikni va mashg’ulotlarga puxta tayyorgarlikni talab etadi.

Sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarning darslik bo’yicha egallagan bilim, malaka va ko’nikmalarini kengaytirish va chuqurlashtirish ularning bilish faoliyatini aktivlashtiradi. O’quvchilarning bilimini chuqurlashtirish deganda darslikda qaralmagan materiallar bilan ularni tanishtirish tushunilsa, bilimlarni kengaytirish deganda darslikda qaralgan tushunchalarning mazmunini boyitish tushiniladi.

O’quvchilarning matematik bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish bo’yicha olib boriladigan ishlar har xil yo’nalishda davom etishi mumkin. Bu o’rinda matematikadan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning roli katta.

“Yoshlarning matematik istedodining o’sishiga ko’maklashishda, - deb o’qtiradi akademik A.N.Kolmogorov o’zining “O professe matematiki” degan broshuyurasida, - eng muhim vazifalardan biri maktabda tugarak, matematik olimpiada va matematikaga qiziqishni jalb qiluvchi sinfdan tashqari ishlardir”. Bu ishni maktabning quyi sinflaridan boshlab amalga oshirish o’quvchilarning matematikaga bo’lgan havasini uyg’otishga ularning orasidan matematikaga qobiliyatli o’quvchilarni aniqlashda katta imkoniyat yaratadi.

Matematikadan sinfdan tashqari ishlar amaliy ish tajribalari natijasi shuni ko’rsatadiki, sinfdan tashqari mashg’ulotlarida ayni darsda o’tilgan mavzularni atroflicha tahlil qilish yaxshi samara berar ekan: bunda, birinchidan, o’quvchining dars materiallari yuzasidan bilimi chuqurlashsa, ikkinchidan, kelgusida o’tiladigan mavzularning puxta va chuqur o’zlashtirilishi uchun zamin yaratadi.

2-§. Matematik to’garakni tashkil yetish

7-sinflarda sinfdan tashqari ishlardan biri bu matematik to’garakdir. Matematika to’garagi qo’yidagicha tashkil qilinadi. Matematika to’garagiga faqatgina matematikaga qiziqishlari bo’lgan, matematikadan yaxshi baholarga o’qiydigan o’quvchilarnigina jalb qilmoq kerak deyish noto’g’ridir chunki, to’garakning asosiy vazifasi maktab matematika dasturining ayrim masalalarini chuqurroq o’rganish orqali matematik bilimlarini kengaytirish va o’quvchilarning individual qiziqish va qobiliyatlarini o’stirishdan tashqari maktabda “matematik muhitni” tashkil etishdan iboratdir. Shunga ko’ra to’garak mashg’ulotlari jarayonida har bir bolaning matematikaga qiziqishini uyg’otish nazarda tutiladi, shuning uchun matematikaga qiziqib qolish istagida bo’lgan har bir o’quvchi to’garakga a’zo bo’lishi mumkin. To’garakning doimiy a’zolari soni 20 nafardan oshmasa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Lekin to’garak mashg’ulotlariga to’garakga a’zo bo’lmagan o’quvchilarni taklif qilish mumkin.

To’garakning har bir a’zosi ma’lum bir ishni bajarishi, to’garak faoliyatida faol ishtirok etishi lozim.

To’garakning bir maromda ishlashi muvaffaqiyat garovidir. Ko’p yillik tajribali o’qituvchilarning fikriga ko’ra parallel sinf o’quvchilari uchun alohida- alohida to’garaklar tashkil etish va mashg’ulotlarni har oyda ikki martadan o’tkazish maqsadga muvoffiqdir.

To’garakning muntazam ishlarini ta’minlovchi shartlardan biri mashg’ulotning qat’iy belgilangan kunlarda va o’z vaqtida o’tkazilishidir. Mashg’ulotlar 1,5-2 soatdan davom etsa, hatto yuqori sinf o’quvchilariga ham malol kelib qolishi mumkin.

Matematika to’garagining oddiy mashg’uloti trening tarzida tashkil etilib, unda “kichik ma’ruza”, “qiyinroq va qiziqarli masalalar yechish” va “kundalik (tashkiliy) ishlar” kabi qismlardan iborat bo’lishi mashg’ulotning samaradorligini ta’minlaydi.

To’garakning ish rejasi to’garak mashg’ulotlarning mazmuninigina aks ettirib qolmay, balki ommaviy tadbirlarini ham o’z ichiga olmog’i lozim.

To’garak mashg’ulotlarida odatda o’quvchilarning matematikaga doir “qisqacha ma’ruza” (kichik ma’ruza) lariga ko’proq vaqt ajratiladi. Ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rish o’quvchilarning mustaqil ijodiy ishlarining bir ko’rinishidir. O’qituvchi materialni tanlaydi va ma’ruzachi o’ quvchiga metodik yordam beradi. Ma’ruzani tayyorlash va uni o’rtoqlariga so’zlab berish o’quvchida chuqur emotsiya bilan bog’liq bo’ladi va ko’pincha bir umrga saqlanib qoladi.

O’quvchining ma’ruzasida qandaydir kichkinagina bo’lsa ham “o’ziniki” bo’lishi kerak. Mayli, u ma’ruzada uchraydigan matematik mashqning mustaqil yechilishi bo’lsin yoki masalasini dastlabki tekshirish, empiric xulosalar va hokazolar bo’lsin. Ma’ruzani o’qishda innovatsion texnalogiyalardan foydalansa ma’ruza mazmunli va qiziqarli, eng asosiysi esda qoladigan bo’ladi. Ma’ruza mavzusi aniq va tushunarli bo’lishi kerak va u kitobdagi butun- butun sahifalarni ko’chirib olish emas, balki eng asosiy, kerakli narsani ajratib olishga va ma’ruzaning bir butun bo’lishiga asoslangan bo’lishi kerak. Ma’ruzaga tayyorgarlikni reja tuzishdan boshlash kerak.

Quyi sinf o’quvchilari uchun yuqori sinf o’quvchilarining chiqishlarini tashkil qilish, to’garak mashg’ulotlariga o’qituvchilarni, imkoni bo’lsa olimlarni taklif qilish mumkin.

Maktab matematika to’garagi mashg’ulotlari rejasi uchun mavzular tanlashda quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim deb hisoblaymiz:

1.Tanlab olingan mavzular dastur materiallari bilan bevosita bog’liq bo’lsin. Chunki, sinfdan tashqari mashg’ulotlarning sinfda o’tiladiga mashg’ulotlar bilan bog’lanishi va mosligi o’quvchilarning bilim darajalarini oshishiga hamda uning birinchi ahamiyat kashf etishiga imkon beradi. Shuningdek, o’quvchini to’garakka jalb etuvchi vosita bo’ladi.

2.Dastur masalalarini boshqacha nuqtai nazardan hal qiladigan mavzular o’quvchilar uchun ham foydali, ham qiziqarlidir.

3.To’garak ishlari rejasiga fan haqida, O’rta asr Sharq (O’rta Osiyolik) mutafakkirlarining matematika sohasida olib borgan ishlari, tarixiy va nazariy masalalar haqida to’liq tasavvur beradigan mavzularni tanlash kerak.

4. Maktabda olingan bilimlarning amalda tadbiq qilinishiga bag’ishlangan mavzular o’quvchilar bilimlarining chuqurlashuviga va bilim doiralarining kengayishiga imkon beradi.

5.O’qituvchi (to’garak rahbari) qiziqadigan matematik muammolar sinfdan tashqari mashg’ulotning mavzusi bo’lib xizmat qilishi mumkin.

To’garak mashg’ulotlarida matematikadan turli masalalar yechishga katta o’rin ajratish kerak. O’qituvchi masalalar sistemasini har tomonlama o’ylab tanlashi lozim. Ular orasida qiyinroq, qiziqarli, foydali va qiziq masalalar bo’lishi muhimdir.

To’garak mashg’ulotini o’tishdan oldin har bir sinf uchun alohida reja tuzib olinadi. Quyida 7-sinflar uchun to’garak rejasi tuzilgan.

To’garak mashg’ulotlarining 7-sinflar uchun reja

T.r.	Mashg’ulotning mavzusi	O’tish vaqti	Foydalanish uchun manba
1.	“Al- jabr va al- muqobala”da geometrik algebra	Sentabr	FMI 5 2002- yil 65-71- betlar
2.	Darslikdagi tarixiy masalalarni yechish
3.	Sonlarning ajoyib xossalari va ular ustida amallar	Oktabr
4.	Masalalarni tenglamalar yordamida yechish	Noyabr	Darslikdan
5.	Bezu teoremasi	Dekabr
6.	Ko’pxadni ko’paytuvchilarga ajratish usullari	Yanvar
7.	1. Matematika fan oyligini o’tkazish uchun chora tadbirlar rejasini tuzish. 2. Olimpiada masalalaridan namunalar	Yanvar
8.	Test yechish	Fevral
9.	Matematika fan oyligini o’tkazish va uni yakunlash
10.	Kvadrat tenglamaga keltirib yechiladigan masalalar	Mart
11.	Geometriyadan yasashga va isbotlashga doir masalalar yechish
12.	Tenglamalar sistemasiga keltirib yechiladigan mantiqiy masalalar	Aprel
13.	Sonning moduli. Modul qatnashgan tenglama va tengsizliklar
14.	Pifagor teoremasining bir necha isbotlari	May
15.	To’garak faoliyatining bir yillik hisoboti	May

To’garak dastlabki paytlarda barcha o’quvchilarni o’ziga jalb qiladigan – qiziqarli, imkoni boricha soddaroq bo’lishi kerak. Shundagina tugarak a’zolarining soni kundan- kunga ortib, sinfdan tashqari ish ommaviy tus olishi mumkin.

Quyi sinflarda o’tkaziladigan sinfdan tashqari, jumladan matematikadan to’garak mashg’ulotlar quyidagi asosiy maqsadlarni nazarda tutadi:

- O’quvchilarda matematikaga bo’lgan qiziqishni, bu fan bilan shug’ullanish istagini va ta’labini rivojlantirish;

- O’quvchilarning mustaqil va ijodiy faoliyatlarini kuchaytirish;

- Kichik yoshdagi o’quvchilarning fakultativ kursgacha bo’lgan tayyorgarliklarini tashkil qilish.

O’qituvchi to’garak mashg’ulotlarini tashkil qilishda kerakli materiallarni matematikaga oid ommabop va qiziqarli qo’llanmalardan darsliklarning “Qiyin masalalar” bo’limidan matematikaga oid jurnallarning tegishli materiallaridan olish mumkin.

To’garak mashg’ulotlatida nostandart masalalar yechishga o’quvchilarni o’rgatish muhumdir. Chunki, u yoiki bu masalani yechilganligini, undagi ma’lum va noma’lumlar orasidagi qanday bog’lanishlar mavjudligini ongli ravishda tushunib yetishlari kerak.

To’garak mashg’ulotlarida foydalanish uchun materiallar.

1. 
   Savoli ifodalanmagan masalalar. Bunday masalalarda, masala shartida ko’zda tutilgan noma’lum miqdorlar bevosita yoki bilvosita yo’l bilan ifoda etilmaydi, lekin masala shartida berilgan matematik munosabatlar mantiqiy tahlil qilinadi. Masalan, mantiqiy yechimini aniqlashga doir quyidagi toshqiriqlarni keltiramiz.
   

1) 285 m uzunlikda 5 va 8 m li 25 ta truba yotqizilgan. Har bir trubadan nechta yotqiziladi.

2) Ikkita kitob polkasida 130 ta kitob bor. Agar birinchi polka 25 ta kitob olib, uni ikkinchi polkadagi kitoblar soni teng bo’ladi. Har bir polkada nechadan kitob bolgan?

2. Teskari masalalar. Ma’lumki, ushbu turdagi masalalarni yechish usuliga ko’ra, masala teskarisidan boshlab yechiladi, ya’ni masala shartida berilgan eng oxirgi miqdorga tayangan holda undan oldingi berilgan miqdorga qarab ish ko’riladi.

1- masala. Kanistraga 15 l benzin quyilganda uning hajmining 3∕5 qismi to’lda. Kanistraning hajmi qanday?

Masalani yechish usuli: Masala shartidan ko’rinib turibdiki, kanistra hajmining 3∕5 qismi 15 lga mos keladi. Demak, kanistra hajmini 1 birlik deb olsak, 3∕5 birlik deb olsak 3∕5 birlik 15 litrga teng ekanligi ma’lum bo’lsa, kanistraning hajmi qanchaga teng bo’ladi?

3x∕5=15 3x=15*5, x=25, Javob 25litr.

3-§. Matematika kechalar va uni tashkil qilish usullari

Matematika kechasi- matematikadan sinfdan tashqari ishlarning bir turi. Matematika kechasi o’ziga xos usulda, matematik mazmunda tashkil etiladi. Unda turli matematik mazmundagi ma’ruzalar, badiiy chiqishlar, o’yin va attraksion chiqishlarni tashkil etish mumkin.

Matematika kechasining asosiy maqsadi- matematik bilimlarni ommalashtirish va o’quvchilarda qiziqish uyg’otish

Matematika kechasining vazifasi- o’quvchilarning o’z hohish istaglariga ko’ra matematika bilan asosli shug’ullanishlari uchun turtki berish.

Maktab matematika kechalarini xususiyat mazmunga ko’ra turli mavzularda o’tkazish mumkin:

1.Buyuk matematiklar yoki mashhur sanalarga bag’ishlangan kechalar. Masalan, Al-Xorazmiyga bag’ishlangan kecha, 8-martga bag’ishlab “Ayol matematiklar”.

2.Tarixiy matematik kechalar. Masalan, “Qadimgi davr matematikasi”, “Matematikaning shakllanish davri”, “Hind matematikasi”, “Xitoy matematikasiga bag’ishlangan kecha”, “O’rta Osiyo xalqlari matematikasi” va hakozo.

3.Matematikaning maxsus masalalariga bag’ishlangan kechalar. Masalan, “Turli xil sanoq sistemalari”, “Noevklid geometriyasi”, “Ajoyib igrek chiziqlar”, “Geometriyadan savol javoblar” va hakozo.

4.Matematik bilimlarni talab qiluvchi kasb egalari bilan tanishish maqsadida matematik olimlar, ishlab chiqarish soxasi hodimlari bilan uchrashuv kechalari.

5.Qiziqarli matematik kechalar. Bunday kechalarning maqsadi o’quvchilarga matematikaning ikkinchi qirrasini, ya’ni qiziqarli- mushohadali jihadlarini qiziqarli va hayratlanarli usullarda yoritib berishdan iborat. Masalan, “Matematik sofizmlar”, “Ulkan va mitti sonlar”, “Sonlar do’st bo’ladimi”, “Ajoyib sonlar” va hakozo.

1.Olimpiada natijalari yoki to’garak ishlari hisobotiga bag’ishlangan kechalar. Bunday kechalar tantanali ruhda tashkil etiladi. Bunda o’quvchilar maktabning eng yaxshi matematikalari bilan tanishadilar. Bunda matematikaga iqtidori bo’lgan o’quvchilar rag’batlantiradi. (Ularga maqtov yorliqlari va homiylar tomonidan sovg’alar beriladi).

Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazishning bir turi mavzuli kechadir. Mavzuli kecha o’quvchilarning mustaqil ishlash malakasini hosil qiladi, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni singdiradi.

4-§. Matematika oyligini tashkil etish va o’tkazish

Matematika sinfdan tashqari ishlardan biri bo’lgan bu matematika oyligidir. Matematika fani oyligini o’tkazishdan maqsad:

• 
  Matematika fani bo’yicha o’quv- metodik ishlarning amaliyotga tadbiq etilishi;
  
• 
  Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishni yaxshilash;
  
• 
  O’quvchilarning matematika fani bo’yicha bilim olishga bo’lgan qiziqishlarini va intilishlarini kuchaytirish;
  
• 
  Matematika darslarida ta’lim- tarbiya jarayonini milliylashtirish, madaniyatimiz, fanimiz yutuqlari asosida kelajagimiz vorislari bo’lgan yosh avlodni o’qitish;
  
• 
  Xorijdagi ilg’or pedagogik texnalogiyalarni olib kirilishi, ta’limni tizimli amalga oshirishga yangicha nuqtai nazardan yondashish;
  
• 
  Hozirgi zamon darslarida bo’lgan talablarga ko’ra matematika darslarini noananaviy usullarda o’tish .
  

Matematika fani oyligini o’tkazishning vazifalari :

• 
  DTS talablari asosida o’qituvchi va o’quvchilarning ijodiy hamkorlagini targ’ib etish;
  
• 
  Takomillashtirilgan davlat ta’lim standartlari asosida o’qitish;
  
• 
  Matematika darslarida o’qituvchi va o’quvchining iqtidori va qobiliyatini ko’rsatish;
  
• 
  Matematika darslarida o’quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini o’stirish;
  
• 
  “Sinfdan tashqari ishlar”ni tashkil etishda o’tkaziladigan turli tadbirlarning ta’lim- tarbiya jarayonidagi ahamiyatini ko’rsatib borish.
  

Matematika oyligini o’tkazish texnalogiyasi.

Matematika oyligini o’tkazishni quyidagi tadbirlar asosida tashkil etish samarali natija beradi:

1. 
   Matematika fani o’qituvchilari uslubiy birlashma yig’ilishlarida oylikni o’tkazish rejasini belgilash va barcha o’qituvchilarga vazifalarni taqsimlash.
   
2. 
   Matematika oyligini o’tkazish rejasini tuzush va uni maktab foiesiga osib qo’yish.
   

Matematika oyligini o’tkazish algoritimi.

• 
  DTS talablariga asosan 2-3 kun ichida o’quvchilarning BKM lari manitoringgini o’tkazish;
  
• 
  Matematik gazitalar tanlovini o’tkazish;
  
• 
  Matematik ertaklar, quvnoqlar va o’tkir zehnlilar bellashuvi, matematik kechalar, matematik musobaqalar, zukkolar bellashuvi o’tkazish;
  
• 
  Siminar- treninglar o’tkazish;
  
• 
  “Eng yaxshi o’qituvchi” tanlovini o’tkazish;
  
• 
  Sayohatlar o’tkazish;
  
• 
  Matematik olimlar, tuman, shaxar hamda viloyatda taniqli bo’lgan o’qituvchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish;
  
• 
  Ilg’or pedagogik tajribaga ega bo’lgan o’qituvchilar ishini ommalashtirish;
  
• 
  Qiyin o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha o’qituvchilarning ish uslublarini o’zlashtirish;
  
• 
  Maktab miqiyosida ijodkor o’qituvchilar ishlarning ko’rgazmasini tashkil etish.
  

Respublika ta’lim markazi tomonidan tavsiya etilgan umumiy o’rta ta’lim muassasalarida matematika fani oyligini o’tkazish rejasini tag’dim etamiz.

Tadbirning mazmuni	O’tkazish muddati	Mas’ul shaxs
I hafta. O’qituvchilar uslubiy ishlari haftaligi va hamkasblari darslarini kuzatish. O’quvchilarning DTS talablari asosida bilim, ko’nikma, malakalari sifatining monitoringi. Uslubiy siminar: “Masalalar yechish jarayonida o’quvchilarni matematikaga o’rgatish texnalogiyasi”, “Samarali dars- yaxshi rejalashtirish, yaxshi natija, uslublarning turli tumanligi, fanlararo bog’langanligi, jami o’quvchilarning faoliyati va qiziquvchanligi” (Hamkasblar darslarini kuzatish natijalari muhokamasiga bag’ishlangan davra suhbati).	2- 7 fevral	Matematika muallimlari, uslubiy birlashma boshlig’i
II hafta. “Ochiq darslar” haftaligi Dushanba … sinfda … mavzu bo’yicha ochiq dars, Seshanba … sinfda … mavzu bo’ycha ochiq dars , Chorshanba ... sinfda … mavzu bo’ycha ochiq dars, Payshanba … sinfda … mavzu bo’ycha ochiq dars, Juma … sinfda … mavzu bo’ycha ochiq dars, Shanba … sinfda … mavzu bo’ycha ochiq dars,	9- 14 fevral	Muallimning ismi, sharifi. Muallimning ismi, sharifi. Muallimning ismi, sharifi. Muallimning ismi, sharifi. Muallimning ismi, sharifi. Muallimning ismi, sharifi.
III hafta. Matematik marafonlar haftaligi Dushanba- 5 sinflarda “Matematik jang” Seshanba- 6 sinflarda “Omad kulib boqqan damlar” Chorshanba- 9 sinflarda “Donolar va zukkolar” Payshanba- 7 sinflarda “Uzoq marraga poyga” Juma- 8 sinflarda “Nima ? Qyerda? Qachon?” Shanba- “Qiziqarli matematika soatlari”	16-21 fevral	Matematika muallimlari
IV hafta Sinfdan tashqari mashg’ulotlarni yakunlash haftasi Dushanba- sinf to’garaklari hisoboti Seshanba- devoriy gazitalar, matematikadan eng yaxshi daftar, to’garak a’zolari bajargan ishlanmalar, tadbirlar sinaryesi tanlovi Chorshanba- eng yaxshi o’qituvchilar tajribasini matbuot, radio va televideniyada yoritish Payshanba- matematik olimlar, respublika, viloyat, shaxar va tumanning eng ilg’or muallimlari bilan uchrashuv Juma- sinf va to’garak qatnashchilarining “O’rta Osiyomatematik olimlari” mavzusidagi ochiq to’garak mashg’ulotlari Shanba- matematika fani oyligi natijalrini yakunlash	23-28 fevral	To’garak rahbari

5-§. 7-Sinfda sinfdan tashqari o’tkazilgan ishlardan namunalar

Matematika fani oyligi o’tkaziladigan tadbirlar uchun quyidagi materiallarni namuna sifatida tavsiya etamiz.

1- mashg’ulot

1. 
   Zukkolar bellashuvi .
   

“Zukkolar bellashuvi” musobaqasi quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

Ishtirokchilar 3 guruhga bo’linib, 3 ta shart bo’yicha bellashadilar.

1. 
   shart. “Teskor savollar” sharti.
   

Ishtirokchilar 3 guruhga bo’linadilar. Har bir guruhdan bittadan vakil tanlab olinadi. So’ngra “Har sohadan bir shingil” rukun ostida har bir guruh vakiliga 10 tadan sovol beriladi va javoblar quyidagicha baholanadi:

5 ta to’g’ri javobga – 1 ball, 6 taga – 2 ball, 7 taga – 3 ball, 8 taga – 4 ball, 9 – 10 taga – 5 ball.

1- guruhga savollar:

1. Eng kichik tub son. (2)

2. Yuzni yarmga bo’lsak necha? (200)

3. Ekvator uzunligi necha km? (40065 km)

4. Ig’vogar nimadan huzur qiladi? (ig’vodan)

5. Chumolining nechta oyog’I bor? (6 ta)

6. Respublikamizda nechanchi yil Amir Temur yili deb e’lon qilingan? (1996)

7. 4 ta o’nlikni 3 ta o’nlikka ko’paytirsak nechta o’nlik hosil bo’ladi? (120 ta o’nlik)

8. “Arifmetika” dastlab qaysi davlatda rivojlangan? (Hindistonda)

9. 7 ta daraxt bir-biridan 3 m uzoqlikda o’syabdi. U chetdagi daraxtdan bu chetdagi daraxt o’rtasidagi masofa qancha? (18 m)

10. Nisbiy miqdorga misol keltiring. (Masalan, tenglovchilarning 1\3 qismi mubaqada ishtirok etmoqda)

2- guruhga savollar.

1. Aylana uzunligining diametri nimaga teng? (π)

2. Qachon to’rtni ko’rib o’n olti deymiz? (soat 16 da)

3. Quyosh yerdan necha km uzoqlikda (150 mln km)

4. Ko’z nimadan to’ymaydi? (ko’rishdan)

5. O’rgamchakda nechta oyoq bo’ladi (8 ta)

6. Respublikamizda nechanchi yil Mirzo Ulug’bek yubeliyi nishonlangan (1994)

7. (97+15):56 natijani ayting (2)

8. “Matematika” so’zi qaysi tildan olindan va bu atamani kim kiritgan. (Grekchadan Pifagor)

9. Qanday 3 sonning ko’paytmasi 1 ga teng (0,5*1*2=1)

10. Ma’lumki yerda bir kecha – kunduz 24 soatga teng, marsda 1 sutka necha soatga teng (24soat 55 min)

3- guruhga savollar

1.45ning kvadrati nechaga teng? (2025)

2.Bir chupning ikki uchi bor, 2,5 ta chupning nechta uchi bor? (6ta)

3.Dunyoda eng uzun tog’ tizmasi? (And)

4.Er nimaga to’ymaydi? ( yomg’ir suviga)

5.Dunyodagi eng mitti qushning nomi nima? (kolibri)

6.Respublikamizda o’tkaziladigan “ Barkamol avlod” sport o’yinlariga sportning necha turi kiradi? (12ta)

7.10:5*4 natijani ayting? ( 8)

8.Berilgan nuqtadan bir xil uzoqdagi nuqtalar to’plamiga nima deyiladi? (aylana)

9.”Qagimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” nomli asar kimning qalamiga mansub? ( Beruniy)

10.”Qamariy yili”ga sinonum bo’lgan yilni ayting ( Hijriy yil).

2-shart. “ Tezkorlik”

Ushbu shart 5 ballik tizimda baholanadi.

1dan 10gacha bo’lgan sonlarni:

1-guruhga:

4 ta 4 va amallar ishoralari yordamida yozing (5 daqiqa)

44:44=1 (4+4):4+4=6

4 : 4+4:4=2 44:4-4=7

(4+4+4)*4=4 (4+4)+(4-4)=8

4+(4-4)*4=4 4+4+4:4=9

2-guruhga:

4ta 3 va arifmetik amallar ishorasi yordamida yozing.

33:33=1 3+3+3-3=6

3:3+3:3=2 3:3+3+3=7

3*3-3-3=3 3*3-(3*3)=8

(3*3+3):3=4 3*3*3:3=9

3+3-3:3=5 3:3+3*3=10

3-guruhga.

4 ta 7 va amallar ishoralari yordamida yozing.

77:77=1 (7*7-7):7=6

7:7+7:7=2 7-(7-7)*7=7

(7+7+7):7=3 (7+7*7):7=8

(77:7)-7=4 (7+7):7+7=9

7-(7+7):7=5 (77-7):7=10

3- shart “Xotira mashqi”.

Dasturni olib boruvchi tomonidan 5 ta 2 xonali son aytiladi. Davraga o’z ixtiyori bilan chiqqan ishtirokchilar (avval har bir guruhdan 3 tadan vakil tanlanadi. So’ngra ularni ichidan bittadan g’olib aniqlanib, ikkinchi turda ishtirok etadi) aytilgan sonlarni takrorlab o’z xotiralarini sinab ko’radilar va o’z guruhlariga rag’bat yoki jarima keltiradilar. 1-2 ta sonni to’g’ri topganga jarima, ya’ni guruh ochkosidan bir ball olib tashlanadi. 3ta sonni to’g’ri topganga 1 ball, 4ta sonni to’g’ri topganga 2 ball, 5ta sonni to’g’ri topilganga 3 ball qo’yiladi.

2- mashg’ulot

Еvklid miloddan avvalgi 3 asrda yashagan yunon faylasufi, matеmatigi. U matеmatika, optika, mеxanika, musiqaga oid asarlar muallifi. Еvklid asli Shir(Livan)lik bo`lib, Iskandariyada yashab, ijod etgan va u yеrda o`z ilmiy maktabini yaratgan. Uning mashhur asari «Nеgizlar»dir. Unda Еvklid o`zigacha Yunonistonda to`plangan boy matеmatik matеriallarni mantiqiy tartibga tushirgan, matеmatikaning kеlgusi taraqqiyotiga asos solgan. «Nеgizlar» 13 kitobdan iborat bo`lib matеmatika taraqqiyotida muhim o`rin tutadi. Еvkliddan kеyin Gipsikl (mil.avval II asr) va milеtlik Isidor (mil. Avval VI asr) «Nеgizlar»ga XIV va XV kitoblarni qo`shganlar.Еvklid izchil solgan gеomеtriya «Еvklid gеomеtriyasi» dеb ataladi va unda o`rganiladigan tеkislik va uch o`lchovli fazo «Еvklid fazosi» dеb yuritiladi.

«Еvklid algoritmi»- ikkita butun sonning eng katta umumiy bo`luvchisini topish, shuningdеk ikkita o`lchovdosh kеsmaning umumiy o`lchovini topish usuli.

Raqamlar evolyutsiyasi

1,2,3,4,5,6,7,8,9,0 raqamlarni Yevropada arab raqamlari dеyishgan. Buning sababi arablar Yaqin Sharq mamlakatlarini bo‘ysundirgandan so‘ng bir muddat yunon harfiy raqamlaridan foydalanganlar. Kеyin VIII asr oxiri IX asr boshlarida arablarning o‘z harfiy raqamlari — abjad hisobi tarqaladi. Lеkin IX asrning birinchi yarimidayoq hindlarning ta’siri natijasida sharqiy arab raqamlari va nol yuzaga kеladi. Bu raqamlarni tadqiqotchilar hindlarning brahmi raqamlarining modifikatsiyasi dеb hisoblashadi. Dеyarli shu vaqtning o‘zida G‘arbiy Afrika va Pirеnеy yarim orolida g‘arbiy arab raqamlari — «g‘ubor» tarqaladi.

Hind – arab raqamlari Yevropada paydo bo‘lishi X asrdan boshlab Ispaniya orqali apеkslar shaklida o‘tgan. G‘ubor raqamlari Ispaniyaga Sharq bilan savdo munosabatlari tufayli yеtib kеlganligi ehtimol. Yevropada g‘ubor raqamlari yevropa abaklarida apеkslar shaklidagi jеtonlarga almashtirildi. Yevropadagi eng qadimgi raqam Shimoliy Ispaniyadagi Albеlda monastirida topilgan 976-yilga taalluqli qo‘lyozmada kеltirilgan. Unda nol bеlgisi yozilmagan. Kеyingi asrlarda arab raqamlari qo‘lyozmalarida ko‘proq uchray boshlaydi va XV asr oxirlariga kеlib, G‘arbiy Yevropada tarqaladi. Bunda arabcha arifmеtik asarlarning va ayniqsa Xorazmiy risolalarining lotin tiliga qilingan tarjimalari katta ahamiyat kasb etdi.

O‘zbеkcha «raqam», ruscha «sifra» arabcha «as-sifr» so‘zidan kеlib chiqqan bo‘lib «hеch narsa», «bo‘sh» ma’nosini anglatadi. Kеyinchalik «as-sifr» so‘zi lotincha «ciffra» ko‘rinishda qoldirildi, o‘nta 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 bеlgilarni raqamlar dеb atashdi. Nol sonni hind olimlari kashf etgan va uni «suniya» dеb nomlashgan.

Qadimda turli xalqlar raqamlarni qanday bеlgilashganlarini ko‘rib chiqaylik.

Taxminan 4000 yil oldin qadimgi misrliklar foydalangan raqamlar

ko‘rinishga ega bo‘lgan.

Qadimgi bobilliklar shunday pozitsion sanoq sistеmasini yaratishganki, unda ikkita bеlgi yordamida ixtiyoriy natural sonlarni ifodalash mumkin bo‘lgan. Bunda ∇ bеlgi 1, 60 umuman 60n ko‘rinishdagi son, < bеlgi esa 10, 600, 10*60n ko‘rinishdagi sonni bildirgan va sonlarni quyidagi ko‘rinishda yozishgan.

∇∇ ∇∇∇ ∇∇∇

∇ ∇∇ ∇∇∇ ∇∇ ∇∇ ∇∇∇ < << ∇

1 2 3 4 5 6 10 20 60

Masalan, 156 ko‘rinishdagi sonni quyidagi yoyilma ko‘rinishda yozishgan:

∇∇∇

∇∇ <<< 2*60+3*10+6*1 yoyilmaning hozirgi ko‘rinishi.

∇∇∇

Qadimiy yunonliklar Attik yoki Gеrodian sistеmasi dеb ataluvchi sanoq sistеmasidan foydalanishgan va sonlarni quyidagi ko‘rinishda yozishgan:

Masalan, 47,69,376, 3705,6860 sonlarini quyidagicha yozishgan:

Eramizdan avvalgi III asrda esa yunonliklarda Attik sanoq sistemasi o‘rniga Ioniya sanoq sistеmasi vujudga kеldi. Unda yunon alifbosining birinchi 9 ta harflari 1 dan 9 gacha sonlarni, kеyingilari o‘nliklarni, oxirgilari esa yuzlarni ifodalagan. Bunda harflarning tеpasiga chiziqcha chizib qo‘yilgan.

α=1, β=2, γ=3, …, ί=10, k=20, λ=30,…, σ =200, τ =300, …

Masalan, yunonliklar 15 sonini quyidagicha yozishgan: 15- ίε, 221 ni esa σхα ko‘rinishda yozilgan.

Qadimgi rimliklar esa sonlarni quyidagi ko‘rinishda yozishgan: I=1, V=5, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000

Masalan, 2005 soni MMV, 869 ni DCCCLXIX ko‘rinishda yozishgan.

Xitoyliklarda esa bir vaqtning o‘zida bir nеchta sanoq sistеmalari mavjud bo‘lgan.

Quyidagi raqamlardan savdogarlar, ishbilarmonlar foydalanishgan:

Bu raqamlardan esa olimlar foydalanishgan:

IX asrda aka-uka Kirill (869-y. vafot etgan) va Mеfodiy (885-y. vafot etgan)lar slavyan sanoq sistеmasini yaratdilar. Unda slavyan alifbosining 27 ta harfi mavjud bo‘lib, har bir harf tеpasiga «titlo» dеb ataladigan bеlgi qo‘yilgan.

Slavyan xalqi foydalangan sonli bеlgilarning jadvalini kеltiramiz:

3. Matеmatik viktorinalar.

1. 20ta yong`oqni bеsh nafar bolaga toq donodan bo`lib bеrsa bo`ladimi?

2. Uchta 5 raqami yordamida 2, 5 sonlarini hosil qiling. 3. 123456789 raqamlarini tartibini o`zgartirmasdan qushish va ayrish amallarini shunday joylashtirinki natijada 100 hosil bo`lsin. Zarur holatda ikki yoki uch xonali son sifatida foydalanish mumkin.

4. Bo`linma bo`linuvchidan 17 marta kichik.Bo`luvchini toping.

5. Yulduzchalar o`rnidagi raqamlarni toping.

_Х 67

**

**

**

***

6. Berilgan XXII, XXXIV. DXV, MMI, MCXLVI rim raqamlarini arab raqamlari kurinishda yozing.

7. Bir xil shakldagi 9ta xalqadan bittasi еngilroq. Pallali tarozda taroz toshlaridan foydalanmasdan ikki marta tortishda еngil xalqani topish mumkinmi?

8. To`rtta butun musbat sonlarning yig`indisi va ko`paytmasi 8ga tеng. Shu sonlarni toping.

4. Arifmеtika, matеmatika, nol, natural, million, milliard, billion, trillion tеrminlarini lug`oviy ma'nolarini tushuntirish.

1. 
   Arifmеtika — grеkcha «arithmos» so‘zidan olingan bo‘lib, son san'ati, dеgan ma’noni bildiradi.
   

2. «Nol» atamasi lotincha «nullus» so‘zidan kеlib chiqqan va o‘zbеkcha hеch qanday, bo‘sh, dеgan ma’nolarni bildiradi.

3. «Natural» atamasi lotincha «naturalic» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbеk tilida haqiqiy yoki tabiiy, dеgan ma’noni bildiradi.

4. «Matеmatika» atamasi grеkcha «mathema» so‘zidan olingan va o‘zbеkcha fan, bilim ma’nosini bildiradi. Buni Pifagor kiritgan.

5 «Million» atamasi fransuzcha «million» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbеk tilida ming marta ming, dеgan ma’noni bildiradi.

6. «Milliard» atamasi fransuz tilidagi «milluard» so‘zidan kеib chiqqan va o‘zbеkcha ming million, dеgan ma’noni bildiradi.

7.«Billion» atamasi XV asrda kiritilgan.

8.«Trillion» atamasi XV asrda kiritilgan

5. Shе'riy masala.

O`sib turar to`rtta qayin,

Har bitta qayinda

Bor to`rttadan katta shoh,

Har bitta katta shoxda

Bor to`rttadan kichik shoh,

Har bitta kichik shoxda

Bordir to`rttadan olma.

Hammasi qancha olma?

3-mashg`ulot

1. Al-Xorazmiy hayoti va ijodi

Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy Xorazmda taxminan 783-yilda tug‘ilgan. Al-Xorazmiy «Al-jabr va al-muqobala haqida qisqa kitob» asari bilan algеbra faniga asos soldi. Shu asar tufayli olim nomining lotincha shaklida «algoritm» tеrmini paydo bo‘lgan. Al-Xorazmiy Bag‘doddagi «Bayt ul-hikma» (Donishmandlar uyi)da rasadxona, kutubxona va barcha ilmiy tеkshirish ishlariga rahbarlik qildi.

Al-Xorazmiyning 10 ta asari bizgacha yеtib kеlgan:

1. «Hind hisobi haqida» (Fi hisab al-hind).Bu asarni XII asrda Ispaniya olimi Batlik Adеlard arab tilidan lotin tiliga tarjima qildi. Kеyinchalik Bonkompani, K.Fogеl, I.Sеvilskiylar tadqiq qildilar.

Risola 8 ta bobdan iborat bo‘lib: 1) natural sonlarni «hind raqamlari» hisoblangan 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 lar yordamida yozish; 2) sonlarni qo‘shish va ayrish; 3) ikkiga bo‘lish va ikkiga ko‘paytirish qoidalari; 4) ko‘paytirish amali va uni 9 raqami yordamida tеkshirish; 5) bo‘lish; 6) kasrlar hisobi; 7) kasrlarni ko‘paytirish; 8) musbat sonlardan kvadrat ildiz chiqarish.

Bu risola hisob bo‘yicha qo‘llanma sifatida Yaqin va O‘rta Sharq hamda G‘arbiy Yevropaga katta ta’sir ko‘rsatdi. Lotin tiliga tarjimasida «al-Xorazmiy» so‘zi Algorithmus (Algoritmus) dеb yozildi va jahon faniga yangi “algoritm” atama sifatida kiritildi.

2. «Al-jabr va al-muqobila haqida qisqa kitob» (Al-kitab al-muxtasar fi hisab al-jabr va-l-muqabala)

Bu asarni XII asrda Ispaniya olimlari Krеmonalik Gеrardo va Batlik Adеlardlar arab tilidan lotin tiliga, kеyinchalik Gans va Grantlar ingliz tiliga tarjima qilish asosida o‘rgandilar.Bu risola 27 ta bobdan iborat.

3. «Al-Xorazmiy ziji» (ya’ni jadvallari) yoki «Al –Ma’mun ziji».

Bu risola 37 ta bobdan iborat bo‘lib, uni XII asrda Ispaniya olimi Batlik Adеlard arab tilidan lotin tiliga, kеyinchalik X.Zutеr nеmis tiliga, B. Kopеlеvich rus tiliga tarjima qildilar.

4. «Astrulyabiyalarni qo‘llash haqida kitob»(Kitab al-amal bi-l-astrulabat).Bu risolada astronomiyaga oid 43 ta masala hal qiling

5. «Astrulob yordamida azimutni aniqlash» (Ma’rif as-samt bi-l-astrulab). X asrda yashagan Ibn Nadimning «Fixrist» asarida tilga olinadi.

6. «Quyosh soati tеkisligida soatni ko‘rish haqida» (Amal as-saat fi basit ar-ruxama).

7. «Astrulobni yasash haqida kitob» (Kitab amal as-astrulab).U X asrda yashagan Ibn Nadimning «Fixrist» asarida tilga olinadi.

8. «Quyosh soati haqida kitob» (Kitob ar-ruxama).Bu risola haqidagi ma’lumot Ibn Nadimning «Fixrist»ida bor.

9. «Jo‘g‘rofiya kitobi» (Kitob surati-l-ard). Mjik tomonidan arab tilidagi matn chop qilingan.

10. «Yahudilar eralari va bayramlari haqida risola» (Risola fi istixroj ta’rix yahud va a’yodihim). Bu risola AQSh olimi E.Kеnnеdi tomonidan o‘rganildi.

Al-Xorazmiyning bizgacha yеtib kеlgan 10 ta risolasidan quydagi 3 ta katta kashfiyot haqida aytish mumkin:

1. «Hind hisobi haqida»gi risolasida o‘nlik pozitsion sanoq tizimining oltmishlikdan ustun ekanligini ko‘rsatgan va bu asarni lotin tiliga tarjimasi orqali o‘nli pozitsion sanoq tizimi tarqalgan.

2. «Al-jabr va al-muqobala haqida qisqa kitob»ida aljabrni astronomiyaning yordamchi qismidan mustaqil fan darajasiga ko‘tardi, 6 ta chiziqli va kvadrat tеnglamalarni tasniflagan.

3. Al-Xorazmiy o‘z shogirdlari bilan orasidagi masofasi 35 km. bo‘lgan Tadmor va ar-Rakka shaharlaridan o‘tuvchi Yer sharining 1⁰ li mеridiani uzunligini hisobladi va u 6,72 km.ga tеng ekanligini topgan.

Al-Xorazmiy 850-yilda Bag‘dodda vafot etgan.

2. Turli xalqlarda matеmatik ishoralar va nomlar.

Arifmеtika ishoralari Еvropa madaniyati xalqlarining hammasida bir xil, ular ma'lum darajada intеrnatsionallashgan ishoralar dеb o`ylash odat bo`lib qolgan. Bu fikr barcha ishoralar uchun emas, balki ularning ko`pchiligi uchun to`g`ridir. + va – ishoralari, × va : ishoralarni nеmislar ham, inglizlar ham, frantsuzlar ham bir xil ma'noda qo`llanadilar. Biroq nuqtani ko`paytirish ishorasi sifatida hamma xalqlar bir xilda ishlatadi, dеb bo`lmaydi.sonlarni sinflarga ajratishda ham bir xillik yo`q. Ba'zi mamlakatlarda sinflarga nuqtalar qo`yib (15.000.000), boshqa mamlakatlarda vеrgullar qo`yib sinflarga (15,000,000) ajratiladi. Bizda esa eng maqbul shakl rasm bo`lib kеlgan- sinflar orasiga hеch qanday ishora qo`yilmaydi; faqat bir oz ochiq joy qoldiriladi (15 000 000).

Bir tildan ikkinchi tilga o`tganda, bir soning o`ziga nom bеrish usuli qanday o`zgarishini kuzatish ancha maroqlidir. Masalan, 18 sonini olaylik. Biz uni «o`n sakkiz» dеb ataymiz, ya'ni avval o`nlikni, so`ngra birlikni talaffuz etamiz. Frantsuzlar ham xuddi shu tartibda10-8, ya'ni (dix-huit) dеb talaffuz qilishadi. Biroq ruslar -«vosеmnadtsat» dеb, ya'ni avval birlikni. So`ngra o`nlikni talaffuz etadilar. Nеmislar ham 18 sonini xudi shu tartibda: achtzehn, ya'ni 8-10 dеb aytadilar. Bitta soning o`ziga, ya'ni 18ga nom bеrish usullari turli xalqlarda xilma-xil ekanliginiquyidagi jadvalda kuraylik:

O`zbеkcha ......... 10•8; Frantsuzcha ......... 10•8; armancha ……..10+8 ruscha........8•10 ; nеmischa …….….8•10 ; grеkcha …..8+10; lotincha………….2 kam 20; valliytscha ………3+5•10 ; aynoscha 10 ustiga 10-2; koryatscha ……….. 10 ustiga 3-5

Grеlandiya qabilalarining birida 18 sonining nomi juda ajoyib; «ikkinchi oyoqdan 3». Bu qanchalik odatdan tashqarii nom bo`lmasin, u qul va oyoq barmoqlariga asoslangan sanash usuli, dеb tushuntirish tabiiydir.

3. Matеmatik viktorinalar.

1. Bo`lish amalini bajarmasdan 9432 sonining 36ga bo`linishini isbotlang.

2. Shunday sonni topinki 2 bo`lganda qoldiqda 1, 3ga bo`lganda qoldiqda 2, 4ga bo`lganda qoldiqda 3, 5ga bo`lganda qoldiqda 4 qolsin.

3. Matеmatik rеbus. Izlanayotgan son uchta turli raqam A, B, C dan iborat. Uni shartli ravishda ABC dеb yozamiz va C-birliklar, B- o`nliklar, A- yuzliklar raqamii ekanligini esimizda tutamiz.Agar:

_X ABC

ABC

₊ * * * *

* * A

* * * B

* * * * * *

ekani ma'lum bo`lsa, shu sonni topish kеrak.

4. Ko`paytirish amalini bajarmasdan 564*232=131848 noto`g`ri ekanligini aniqlang.

5. Uchta shaxmatchi turnirda 6 partiya o`ynashdi. Har bir shaxmatchi nеchta partiya o`ynagan?

6. a) Soat sifrblatini ikkita to`g`ri chiziq yordamida uch bo`lakka ajratingki, natijada har bir bo`lakdagi sonlarning yig`indisi o`zaro tеng bo`lsin.

b) Shu sifrblatni 6 bo`lakka shunday ajratingki, har bir bo`lakdagi ikkita sonning yig`indisi o`zaro tеng bo`lsin.

7. Kеtma-kеt kеlgan ikkita toq sonning yig`indisi 4 karrali ekanligini isbotlang.

4 Gramm, sekund, minut, millimеtr, santimеtr, dеtsimеtr, mеtr, kilomеtr tеrminlarini lug`oviy ma'nolarini tushuntirish.

1 .«Gramm» atamasi fransuz tilidagi «gramme» so‘zidan olingan va o‘zbеk tilida «og‘irlikning mayda o‘lchovi» dеmakdir.

2. «Sеkund» atamasi lotincha «secunda» so‘zidan olingan bo‘lib, ikkinchi bo‘linish, dеgan ma’noni bеradi.

3. Minut — lotincha «minuta» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbеk tilida kichik, juda kichik, birinchi bo‘lish, ma’nolarini anglatadi.

4. «Millimеtr» atamasi grеkcha «millemetreo» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbеkcha mеtrning mingdan bir ulushi, dеgan ma’noni bildiradi.

5. «Santimеtr» atamasi fransuzcha «cent» va «metreo» so‘zlaridan olingan bo‘lib, o‘zbеk tilida mеtrning yuzdan bir ulushi, ma’nosini anglatadi.

6. «Dеtsimеtr» lotincha «decem» va grеkcha «metreo» so‘zlaridan kеlib chiqqan bo‘lib, mеtrning o‘ndan bir ulushini bildiradi.

7. «Mеtr» atamasi grеkcha «metreo» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbеkcha o‘lchayman, dеgan ma’noni bildiradi.

8. «Kilomеtr» atamasi lotincha «chilio» va «metrio» so‘zlaridan olingan bo‘lib, ming mеtr, dеgan ma’noni bildiradi.

5.Rivojlantiruvchi masalalar.

1. Uchburchakni shunday bo`linki natijada 3ta to`rtburchak hosil bo`lsin.

2.45 sonini bir nеcha natural sonlar yig`indisi ko`rinishda ifodalash mumkin-mi, bunda shu sonlarning ko`payitmasi ham 45ga tеng bo`lsin.

3. Bеshta 3 raqami bilan 31 ni qanday yozish mumkin?

XULOSA

Maktabda sinfdan tashqari ishlar fan o‘qituvchisi, sinf rahbarlari tomonidan amalga oshiriladi. Ular sinfdan tashqari ishlarni maqsadli ravishda tashkil etadilar Ushbu bitiruv malakaviy ishini bajarish mobaynida 7-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish usullari va metodlari haqida ma’lumot berib o’tdim. Sinfdan tashqari ishlardan biri bo’lgan matematik to’garak haqida to’liq ma’lumot berib oyiga necha marta o’tilishi haqida va 7-sinflar uchun matematik to’garak rejasini ham keltirdim. To’garakning ish rejasi to’garak mashg’ulotlarning mazmuninigina aks ettirib qolmay, balki ommaviy tadbirlarini ham o’z ichiga olmog’i lozim.

To’garak mashg’ulotlarida odatda o’quvchilarning matematikaga doir “qisqacha ma’ruza” (kichik ma’ruza) lariga ko’proq vaqt ajratiladi. Ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rish o’quvchilarning mustaqil ijodiy ishlarining bir ko’rinishi bo’lishini, bu ijodiy ishga o’qituvchi metodik yordam berish haqida to’liq ma’lumot berdim.

Matematikadan sinfdan tashqari ishlardan biri matematika kechasidir. Matematika kechasi o’ziga xos usulda, matematik mazmunda tashkil etilishi va unda turli matematik mazmundagi ma’ruzalar, badiiy chiqishlar, o’yin va attraksion chiqishlarni tashkil etish haqida to’xtalib o’tdim.

Matematika kechasining asosiy maqsadi- matematik bilimlarni ommalashtirish va o’quvchilarda qiziqish uyg’otishdir.

Sinfdan tashqari ishlarning maqsadi o’quvchilarni tarbiyalash, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash jarayonidir. Har bir ishning o‘ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo‘lganidek, bola tarbiyasining ham o‘ziga xos bir qator muhim qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Bu qoidalar sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va tashkil etilishini doimo yangilab t

urishni talab etadi. O‘qituvchilar o‘quvchilar tarbiyasini hayot bilan bog‘lar ekanlar, ularga o‘zlarida imon-e’tiqodni tarbiyalash imkonini beradilar. Men ishimni xulosalab quyidagi tavsiyalarni beraman:

1. 
   Sinfdan tashqari ishlarni davr talabiga javob beradigan xolga o’tkazish.
   
2. 
   Yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o`rgatish kerak.
   
3. 
   O’quvchilarning ma’naviy, axloqiy sifatlarini tarbiyalash kerak.
   
4. 
   Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, shakllanayotgan milliy mafkurani o`quvchi – yoshlar ongiga mukammal yetkazish kerak.
   

Ushbu malakaviy ishidan umumta’lim maktab matematika o‘qituvchilari, yuqori sinf o‘quvchilari, akademik litsey va kasb - hunar kolleji talabalari keng foydalanishi hamda “Matematika o’qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi da taxsil olayotgan talabalar ham metodik qo’llanma sifatida foydalanishlari mumkin.

Shu bilan birgalikda institutni bitirib maktabga matematika fandan dars beradigan o‘qituvchilarga ham metodik qo‘llanma sifatida juda yaxshi yordam beradi degan umiddamiz.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI.

1. 
   I.A.Karimov. O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li.–T., “O‘zbekiston”,
   

1992.

2. 
   I.A.Karimov. O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. – T., “O‘zbekiston”, 1992.
   

3. 
   I.A.Karimov. Yuksak manabiyat, engilmas kuch. – T., “Ma’naviyat”, 2008.176 bet
   

4. 
   И.А.Каримов. Баркамол авлод орзуси. – T., “Узбекистон”, 1999.182 бет.
   

5. 
   Sh.O.Alimov, O.R.Xolmuhamedov, M.A.Mirzaahmedov. Algebra umum ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik.- T.”O’qituvchi”, 2006 y. 224 bet.
   

6. 
   S.Alixanov. Matematika o’qitish metodikasi .– T., “Cho’lpon”. 2011y. 304 bet.
   

7. 
   N.Eshpulatov, A.Akmalov Matematikadan sinfdan tashqari mashg’ulotlar. – T., “O‘qituvchi”, 2007y. 47 bet.
   

8. 
   Sh.Ne’matova Matematika fanini o’qitishning nazariy masalalari metodikasi.- T., “Taffakur”, 2011y. 308 bet.
   

9. 
   A.J.Jo‘raev. Tarbiyaviy darslarni o‘tish. –T., “O‘qituvchi”, 1994.
   

10. Internet sayti W.W.W. edu.uz.

11. Internet sayti W.W.W. google. uz.
12. Internet sayti W.W.W. ziyonet. uz.
Mundarija:

KIRISH. _______________________________________________ 3

1-§. Matematikadan 7- sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish

va uni o’tkazishning shakl va metodlari __________________ 7

2-§. Matematik to’garaklarni tashkil etish ______________________ 9

3-§. Matematik kechalar va uni tashkil qilish usullari ______________ 14

4-§. Matematika fani oyligini tashkil etish va o’tkazish ____________ 16

5-§. 7-sinfda sinfdan tashqari o’tkazilgan ishlardan namunalar ______ 20

Xulosa. _______________________________________________ 35
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. __________________________ 37

1