Ma’naviyatimiz tarxida shunday insonlar borki, ular uz faoliyatlarini xalq manfaatlari yo’liga baxshida etgan. Ular vatan, ozodlik, millat yo’lida xatto uz jonlarini ham ayamaydilar

maktablariga qaraganda juda yaxshi yo’lga kuyilgan edi. Bu maktab- larda din darsi ham inkor kilinmay, aksincha, chuqur Urgatil- gan. Jumladan,»Tarixi anbiyo», «Turkiy akoid». «Sabotul ojizin», «Islom tarixi» Kurьon» ning uqilishi - qiroati, «Tajvid» nomli kitoblari vositalarida darslar utilgan. Mu­navvar Qorining «Xavoyiji diniya» kitobi ham alohida darslik sifatida qo’llanilgan.

Turkistonda yangi usul maktablari ikki boskichdan iborat bo’lgan. Birinchi xismi ibtidoiy, ya’ni boshlang’ich deb nomla- nib, 4 sinfdan iborat bo’lgan. Ikkinchi xismi 3 yeki 4 sinfni o’z ichiga olgan. Bu xismi rushadiy “o’rta” deb nomlagan. Yangi usul maktablarida asosan bepul uxitilgan. Bu maktablarda asosan o’g’il bolalar o’qigan. Ammo Toshkent, QUQON, Kattaqo’rg’on kabi shaharlardagi « usuli jadid» maktablarida kiz bolalar uchun ham maxsus sinflar tashkil kilingan. Xatto qiz va o’g’il bolalar birga o’qiydigan sinflar ham bo’lgan.

Munavvar Qori 1890 yilda, 22 yoshida Toshkentning xozirgi Mirobod bozori yaqinida , 1907 yilda SHayxontoxur daxasidagi o’z uyida jadid, ya’ni yangi maktab ochadi. Mazkur maktab va un- da tashkil etilgan ta’lim-tarbiya ishlari. uxitish uslubi o’z mazmuni va xususiyatiga kura butunlay yangi va ilg’or bo’lib, tez orada millatni madaniy ma’rifiy, ijtimoyi-siyosiy va oxir-okibatda, ixtisodiy taraxkietga olib chikaruvchi juda katta omil hamda imkoniyatlarga ega buladi. Maktabda o’qituv- chilar yozish, uxishni bilishi va jismoniy soglom usishi uchun partalarga o’tkazilgan, uxitish kurgazmali, urgatiladigan bilim va fan asoslari amaliy xususiyatga ega bo’lgan, ya’ni kasb-xunarga hayot uchun zarur bo’lgan talablarga yaqinlashtirilgan.

Xaqiqiy insonparvarlik, o’zaro xurmat va demokratik tamoyillar diniy va dunyoviy bilimlar Munavvar Qori maktab tuzilishi asosini tashkil etadi.

Munavvar Qori jadid maktabi ta’lim-tarbiya uslubiy ishlarini takomillashtirish bilan cheklanmaydi. U butun o’zbek milliy xalq maorifining butunlay yangi, mukammal, zamonaviy boshlangich (ibtidoiy), umumta’lim, o’rta maxsus va oliy ta’lim tarmoklari majmuiga asos soldi. U o’z dasturida bolalarni har tomonlama, ham akliy, ham jismoniy, ham estetik bir butun uygunlikda bilimlarni hayotda bevosita qo’llashga o’rgatishga alohida e’tibor beradi.

Moxir pedagog va bolalar ichki dunyosini yaxshi biladigan bo’lgan Munavvar Qori o’qish uchun faqat ota-onaninggina emas, balki bolaning ham roziligini xisobga olish zarurligini aytadi. Uning ta’kidlashicha, bolalar avvalo maktabning ichki tartib qoidalari, ya’ni daryo va tanaffus vaqtlarida o’zini qanday tutish, muallim va o’z safdoshlari bilan qanday muomalada bo’lish, kitob va daftarlarni qanday saklashni bilishi kerak. Bolalarga beriladigan tanbex va jazo juda demokratik va insonparvarlik ruxida bo’lishi lozim. Masalan, ogoxlantirish, yengil tanbex be rish, daryodan sung olib kolib. utilgan mavzularni takrorlashga majbur etish, sinf burchagiga turgizib kuyish, xayfsan bildirish va nixoyat maktabdan xaydash kerak.

Munavvar Qori maktab tartib-qoidalariga kat’iy amal qilishni muallimlardan ham talab qilgan, bolalar bilan kupol muomalada bo’lishni, ularni urish va jerkishni kat’iyan ta’kik- lagan.

Munavvar Qori maktabida 1915 yilda 150 ta o’quvchi bo’lgan. SHulardan 30-35 foizi kambag’allarning bolasi bo’lib, bepul o’qitilgan. Ular o’quv darsliklari va kurollari bilan bepul ta’minlangan. Qolganlari esa, o’qish uchun har oyda baxoli-kudrat 50 tiyindan to bir yarim so’mgacha pul tulagan. Ba’zi badavlat otalar 2 so’mdan ham berib to’rgan. Bir kunda 50 minutdan uch dars o’qitilgan. Un minutdan bir saotgacha kichik va katta tanaffuslar joriy etilgan.

Ayni paytda xukumat chor amaldorlari xulida bo’lganligi uchun yangi usuldagi maktabda bolalarni maxsus binoda o’qitishning imkoniyati yux edi. SHuning uchun ham yangi usuldagi jadid maktablari mashgulotlari muallimlar va boiщa ilmga ragbati bor kishilar uyida olib borilgan. Yangi usul maktablarida bo­lalar sinf-sinfga bo’lib o’qitilgan, ular parta yoki stol-stullarga utirishgan. Dars anik dastur asosida olib borilgan, mashrulotlar jadvallarga rioya kilingan holda tuzilgan. Bu jadvallar asosida din, arab tili, shifoxiya (arab tili amaliy mashgulotlari), islom tarixi, ona tili, fors tili, turkiy adabiyot, tarix, axlok, jurrofiya, xisob, rus tili va boiщa fanlar o’qitilgan. Jadid mktablaridagi ta’lim va darsliklarda Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma’rifiy qarashlari yaqqol namoyon buladi. Birinchi bobdagi «Munavvar Qori-ma’ri- fatparvar» bo’limida uning «usuli jadid» maktab 4 sinfdan iborat ekanligini aytgan edik. Yuxorida keltirilgan jadid maktablarining birinchi boskichi Munavvar Qori maktabiga ham tegishlidir. Ayni paytda Toshkentdagi usuli jadid maktablari­ning dasturlarini ham Munavvar Qori Abdurashidxonov tuzgan. Munavvar Qori 19» yilda 6 yilga muljallangan dastur tuzadi va uni amalga oshira boshlaydi, Munavvar Qorining «Namuna» nomli maktabida bir necha yuz bolalar taxsil olganligini aytib o’tgan edik. Ulug ma’rifat- parvar Toshkent shahrida «qadimchilar» tomonidan «kufr uyasi» deb atalgan yangi maktab orkali ma’rifat uchogini ocha boshladi. Turkiston bolalarini yangi maktab ta’limi orkali yangi ma’naviyat sari yetakladi, U «usuli jadid» maktabini madaniyat maskaniga aylantirdi, «usuli jadid»maktabiga xalqni milliy mustaqillik uchun kurashga xozirlaydigan targ’ibotxona sifatida karadi. U o’z faoliyati bilan eski maktablarni tubdan islox qilmay turib, insonlarning ongida o’zgarish yasab bulmasligini anglatishga intildi,

Munavvar Qorining nazarida xaqiqiy millatparvarlarni usha vaqtda mavjud bo’lgan»usuli qadim» maktablari ham emas, rus-tuzem maktablari ham emas, balki Turkiston ulkasida shakllanib kelayotgan, taraqqiyot masalalarini o’zida mujassam- lashtirgan «usuli jadid» maktablarigina yetishtirib bera olar edi. SHu bilan bir qatorda, Munavvar Qori ''usuli jadid»maktab ta’limi xususidagi o’z qarashlarini tarkatishga harakat qildi. U Turkistonda maktab ta’lim va maorifni rivojlantirish, kuplab yangi maktablar ochish, ulkada taraщiyparvarlar tomoni­dan tashkil kilinayotgan bilim uchoklarini kupaytirish uchun targ’ibot hamda tashvikot ishlarini kuchaytirdi. Munavvar Qori maktab ta’limi yaxshi yo’lga quyilmagan ulkada ziyo tarakatishning turli yo’llarini kidirdi. SHu maqsadda «usuli jadid» mak­tablari uchun darsliklar yezdi. Munavvar Qori bu darsliklari orkali komil farzandlarni voyaga yetkazishning asosiy sharti ta’lim va tarbiya birligi deb bildi. Uning darsliklarida va makolalarida ta’lim-tarbiyaning muxim tomonlari o’z aksini topgan. Munavvar Qorining maktab va maorif soxasidagi faoli­yati, pedagogik qarashlari pedagogikamiz tarixidagi yorkin saxifani tashkil etadi.

Xullas, Munavvar Qori o’z mexnat faoliyatini Toshkent shahrida yangi usul jadid maktabini ochish 1901 yil va uning 1-sinfida muallimlik qilish bilan boshladi. Hayotining kup yil- larini uxituvchilikka bagishladi. Maktab o’qituvchilariga raxna- molik ko’rsatdi. 1920 yildan Toshkentdagi N. Narimonov nomidagi o’g’il bolalar pedagogika texnikumida . o’qituvchilar tayyorlov kurslarida ona tilidan daryo berdi. (2 sinf uchun o’qish kitobi ) « Adibi soniy», «Er yuzi» (jug’rofiya) daryoliklarini yaratdi, 3-4 sinflarida uxish daryolarida foyda- lanish uchun Kamiy , Xislat , Sufizoda, Hamza kabi shoirlarning she’rlaridan kirgan « Sabzavor» nomli tuplamni tuzdi. Kur’on- ning uxish yo’l-yuriklari bayon kilingan «Tajvid'¹ ni tatar ti­lidan tarjima qildi. Diniy qoidalar tushuntirilgan» Xavoyiji diniya» qo’llanmasini o’zbek tilida yozib nashr etdi.

Oktyabr tuntarishidan sunggi uch yillikda besh yillik o’zbek maktablari 1-2 sinf o’quvchilari uchun turt kitobdan iborat «O’zbekcha til sabokliri» daryoliklarining ilk muallifi bo’ldi.

Munavvar Qorining bolalarga atab yozgan she’riy xikoya va masallari mavjud. SHoir bu asarlarida bolalarda Batanga sadoqat, mehr-muxabbat, insoniylik, tugrmlik, mexnatoevarlik fazilatlarini tarbiyalashga e’tibor berdi. Uning fikricha, Vatanni sevish, uning gullab-yashnashi uchun mexnat qilish va o’qib -ulgayish zarur. Bilimsizlik - nodonlik, yalkovlik demakdir, Munavvar Qori «yalkovlik yovimizdir» she’rida yoshlarni bilimlarni egallash, mexnat xilishga da’vat etib, shunday deydi: kuzroling, ey urtoqlar, keldi bizga ishlash chori, Biz barchamiz, yosh ishchimiz, ishxonamiz maktab bog’i, To’ring , tezrok ish boshlaylik, Yalkovlikni biz tashlaylik!

U bolalar kalbiga Vatan guzalligini singdirib, ularni Batan oldidagi fukarolik burchini yuksak darajada bajaradigan kishilar qilib kamol toptirishni, Vatan o’z farzandlaridan najot kutib to’rganligini ta’kidlab deydi:

Jannat kabi guzal yurtning yiglab sendan ish ko’tadir.

Seni kurgach, ishsizlikni xasrat chekib kon yutadir.

Tur o’rningdan, och ko’zingni ,

Ayt yovingga sung so’zingni.

Munavvar Qorining fikricha, yesh avlodni tarbiyalash orkali millatni uygotish, Vatanni ozod qilish, xalqni ma’naviy yuksaltirish, boyitish va farovon turmush kechirish mumkin.

Munavvar Qori « yev» deganda ikki narsani - yalkovlik, ishyokmaslik, dangasalikni nazarda to’tadi. U bolalarni yoshlikdan boshlaboq bu illatlardan kutkarib , ularda shijoat, gayrat - jasorat va mardlik xislatini tarbiyalashni orzu qiladi. Uning taьkidlashicha, «ev-bu el-yurtni zulukdek surib yotuvchilardir.» Munavvar Qorining fikricha, ulardan xoli bo’lishning asosiy yo’li yoshlarni tez va qisqa muddatda xat - savodini chikarib, ularni fan - texnika yutuqlari bilan kurollantirishdan iboratdir. Ulur mutafakkir bolalarga murojaat qilib shun­day deydi:

Siz ham to’ring, ey o’rtoqlar.

Yurt orzusini yoshlar saklar.

Tirik bo’lsang, kuzgol, O’rtoq!

Qo’lga ishni tez ol,o’rtoq!

Munavvar Qori yoshlarni mexnatsevar, yuksak axlokli, umu- minsoniy kadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalash zarurligini taьkidlar ekan, ota-onalarni bola tarbiyasidagi mukaddas burchlarini to’g’ri xis etishga da’vat etadi. U bu xususdagi lkrlarini « Har kim ekkanini urar» nomli she’riy xikoyasida ,rkin ifodalaydi,

Uning xikoyasida keltirilishicha bir kishi soch-soxoli okarib, kuchsizlanib, o’rnidan turishga ham madori kolmaydi. Otadan kutulish uchun urli, kelini va nevarasi maslaxatlashib, uni saxroga chiharib tashlashga haror xiladilar. O’g’il bilan ne­vara uni kutarib olib, saxroda bir manzilga yetganlarida, ota shunday deydi: «Men ham otamni shu yerga keltirib tashlagan edim, navbat endi o’zimga keldi, Xalqda «Har kim ekkanini urar! degan matal bor». Bu so’zni eshitgan o’g’li uylanib, o’z xilmishidan pushaymon buladi, xungrab yiglaydi va umr buyi otasiga xizmat qilishga va’da beradi. Bu xikoyada kim ota-onasiga xanday xizmat qilgan bo’lsa, bolasi ham unga shun­day xizmat qiladi, bolasidan xaytadi degan g’oyani olga suradi.

Munavvar Qori ota-onalarni bolalar ongida ma’naviyat, na- fosat hamda guzallik tuygusini uygotish,ularni shu fazilatlar egasi qilib tarbiyalashga undab, ular e’tiborini «Ko’zi va «Kish» she’rida tabiat guzalligiga, har bir faslning o’ziga xos, inson qalbiga xayot baxsh etuvchi xolatlariga jalb etadi. u guzallikdan bolalarni baxramand qilishni tavsiya etadi.