«Ma`naviyat asoslarini o`qitish metodjikasi» fanidan tayanch konspekt

Tema-2. Globallasıwdıń milliy rawajlanıwǵa ótkizip atırǵan tásiri hám onıń aqıbetleri


Joba:
1. Globallasıw universallasıw processi sıpatında
2. Globallasıwǵa bazar qatnasıqlarınıń tásiri
3. Globallasıwdıń milliy ekonomikalıq siyasat penen baylanıslılıǵı
4. Globallasıwdıń milliy rawajlanıwǵa ótkizip atırǵan tásiri
Tayanısh túsinikleri: globallasıw universallasıw, bazar qatnasıqları, globalizm, milliy ekonomika, sotsiallıq-siyasiy sistemalar, milliy ekonomikalıq siyasat, milliy rawajlanıw

Ádebiyatlar

Karimov I.A. Yuksak mánaviyat – yengilmas kuch. T., Mánaviyat, 2008

Gadjiev K.S. Vvedenie v geopolitiku.: Uchebnik dlya vuzov. – M.: Logos, 2002

Mánaviyat. Asosiy tushunchalar izohli luǵati. - T. Ǵ.Ǵulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2009

Milliy ǵoya: tarǵibot texnologiyalari va atamalar luǵati. T., Akademiya, 2007

Milliy istiqlol ǵoyasi. - T.: Akademiya, 2005

Bazarbaev J. «Ruwxıyat tiykarları». Nókis., «Ilim» 2016

Utkin A.I. Globalizatsiya: protsess i osmıslenie. – M.: Logos, 2001

Ochildiev A. Globallashuv va mafkuraviy tarbiya. //Xalq tálimi, 2002, 6-son, 27-3-bet

Dúnya xojalıǵında hár qıylı ólshemler negizinde belgili bir podsistemalar ajıratıladı. Dúńya ekonomikasında mámleketler toparı haqqında tolıǵıraq kóz-qaras jáhánniń iri xalıqaralıq shólkemleri – BMSh, Xalıqaralıq valyuta fondı hám er júzilik banktiń maǵlıwmatları beredi. Olardıń bahalarındaǵı bazı parıqlar olarǵa aǵza bolǵan mámleketler sanınan kelip shıǵadı (BMSh-185, XVF-182, Jer júzilik bank-181), al xalıqaralıq shólkemler ózlerine aǵza bolǵan ellerdiń ekonomikasın baqlap baradı.

BMSh metodikası boyınsha hár qanday eldiń sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwın kórsetetuǵın kórsetkish dep IJÓ/IMÓ, sonday-aq Jan basına shaqqandaǵı IJÓ/IMÓ; qayta islewshi óndiris hám xızmet kórsetiwdiń JIÓ/JMÓdegi úlesi; xalıqtıń bilimlendiriwi dárejesi hám ómir jasınıń uzaqlıǵı qabıl etilgen.
Jalpı ishki ónimniń xalıqtın jan basına shaqqandaǵı kólemine qarap, mámleketler en tómen rawajlanǵan eller (Jalpı ishki ónimniń xalıqtın jan basına shaqqandaǵı kólemi jılına 400 dollardan kem), rawajlanıp atırǵan eller, rawajlanǵan eller dep bólinedi.
Ekonomikalıq analiz maqsetleri ushın BMSh ellerdi tómendegi toparlarǵa bóledi:
1. Rawajlanǵan eller (bazar ekonomikasına iye mámleketler);
2. Ótiw dáwiri ekonomikasına iye mámleketler (ilgeri sotsialistlik yamasa oraydan jobalastırılǵan ekonomikaǵa iye mámleketler);
3. Rawajlanıp atırǵan mámleketler.
Usı podsistemalardıń hár biriniń ózine tán ózgesheliklerin qarap óteyik.
Rawajlanǵan ekonomikaǵa iye eller dep ekonomikasında bazar qatnasıqların orın alǵan, jámiyetlik hám siyasiy turmısında huqıq hám puxaralıq erkinliklerdiń joqarı dárejesine iye bolǵan mámleketler esaplanadı. Rawajlanǵan ekonomikaǵa iye mámleketlerdiń barlıǵı da kapitalistlik rawajlanıw modeline kiredi, biraq sonnı aytıw kerek, olarda kapitalistlik qatnasıqlardıń rawajlanıw dárejesi bir qansha parıqlarǵa iye. Ádette barlıq rawajlanǵan eller ushın Jan basına shaqqanda JIÓ úlesi jılına 15 mın dollardan kem emes, sotsiallıq qorǵalıwdıń (pensiya, jumıssızlıq ushın napaqa, májbúriy meditsinalıq suǵurta), jetkilikli dárejedegi joqarı dárejesi, ómir jasınıń uzaqlıǵı, bilimlendiriw hám meditsinalıq xızmettiń sapası, mádeniyattıń rawajlanıw dárejesi mámleket tárepinen kepillenedi. Rawajlanǵan mámleketler rawajlanıwdıń JIÓ jaratıwda awıl xojalıǵı hám óndiristiń úlesiniń basım bolǵan agrar hám industriyalıq basqıshların basıp ótti. Búgingi kúnde bul eller postinduriallıq rawajlanıw basqıshında. Bul basqısh ushın milliy xojalıqta materiallıq emes bolǵan óndiris tarawınıń roli joqarılıǵı tán, ol JIÓ 60%ten 80%ine shekemin jaratadı. bunnan tısqarı tovarlar hám xızmetlerdiń nátiyjeli óndirisi, joqarı tutınıwshılıq talabı, ilim hám texnikadaǵı turaqlı progress, mámlekettiń sotsiallıq siyasatınıń kúsheyip barıwı menen sıpatlanadı.
XVF rawajlanǵan ekonomikalı eller qatarına birinshi gezekte Úlken jetilikti (G7), yaǵnıy AQSh, Yaponiya, Germaniya, Ullı Britaniya, Frantsiya, Italiya, Kanadanı jatqaradı. Bul mámleketler jáhán xojalıǵında ózleriniń quwatlı ekonomikası, ilimiy-texnikalıq hám áskeriy potentsialı, xalqınıń kópligi hám JIÓ (sovokupnıy i udel`nıy VVP) joqarı dárejesi sebepli dominant jaǵdaydı iyeleydi.
Bunnan keyin rawajlanǵan ellerge G7 potentsialına qaraǵanda tómenirek bolǵan, biraq ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq jaqtan joqarı rawajlanǵan Batıs Evropa, elleri, Avstraliya hám Jańa Zelandiya jatadı.
1997-jılı ekonomikalıq rawajlanǵan eller dep Qubla Koreya, Gonkong, Singapur, Tayvań (Qubla-Shıǵıs Aziyanıń «ájdarha» elleri) hám Izrail` de sanala basladı. Olardıń rawajlanǵan eller qatarına qosılıwına urıstan keyingi jıllardaǵı ekonomikalıq progresstiń jedel pátleri sebepshi boldı. Bul haqıyqatında da jáhán ekonomikasında teńsiz úlgi bolıp tabıladı. 1950-jılları hesh nársede kózge taslanbaǵan eller jáhán ekonomikasında 1990-jıllarǵa kelip bir qatar pozitsiyalar boyınsha birinshilikti aldı hám dúńyanıń áhmiyetli ónidiris, ilimiy-texnikalıq hám finanslık oraylarına aylandı. JIÓ jan basına shaqqandaǵı úlesi, turmıs sapası «ájdarha»-ellerde hám Izrail`de aldıńǵı mámleketlerdegi kórsetkishlerge jaqındastı, hátteki geypara jaǵdaylarda (Gonkong, Singapur) ayırım Úlken jetilik ellerinen artıǵıraq boldı. Usıǵan qaramastan bul toparda batıs túniktegi erkin bazardı rawajlandırıwda bir qansha mashqalalar orın almaqta, bul jerde kapitalistlik qatnasıqlardıń qáliplesiwiniń ózine tán filosofiyası háreket etpekte.
BMSh rawajlanǵan eller katarına QAR (Qubla Afrika Respublikası) dı da kirgizedi, al Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw shólkemi olardıń qatarına ózine aǵza bolǵan Túrkiya menen Meksikanı da kirgizedi. Solay etip, rawajlanǵan eller katarına 30 ǵa jaqın eller hám territoriyalardı jatkaradı.
Rawajlanǵan eller dúńya xojalıǵında baslı topar bolıp tabıladı. 1990-jıllardıń aqırında olarǵa jáhán JIÓ 55% i, dúńya sawdasınıń 71% i hám kapitaldıń xalıq aralıq háreketiniń úlken bólegi tuwra kelgen. «Jetilik» ellerine jáhán JIÓ 44%ı tuwra keledi, sonnan AQShına – 21%, Yaponiyaǵa – 7%, Germaniyaǵa – 5%. Kópshilik rawajlanǵan eller integratsiyalanǵan birlesiklerge kirgen, olardıń ishinde eń qúdiretlisi Evropalıq awqam (jáhán JIÓ 20%) hám Arqa amerikalıq erkin sawda haqqında kelisim - NAFTA (24%)bolıp tabıladı.
Ótiw ekonomikası elleri
Bul toparǵa XX-ásirdiń 80-90 jılları administrativ-komandalıq (sotsialistlik) ekonomikadan bazar ekonomikasına ótiwdi ámelge asırǵan eller kiredi. Sonlıqtan olardı kóbinese postsotsialistlik dep te ataydı. Bul Oraylıq hám Shıǵıs Evropanıń 12 eli, 15 el – burınǵı sovet respublikaları, sonday geypara klassifikatsiyalarda bul toparǵa Monǵoliya, Qıtay hám V`etnamdı da jatqaradı (sońǵı eki el rásmiy túrde sotsializm qurıwdı dawam etpekte). Geyde XVF statistikası boyınsha bul ellerdiń toparın olardaǵı JIÓ jan basına shaqqandaǵı úlesiniń tómen dárejesine qarap, rawajlanıp atırǵan ellerge kirgizedi (tek Chexiya menen Sloveniyada ol 10 mıń dollardan asadı), al geyde olarǵa tek sońǵı úsh eldi kirgizedi.
Ótiw ekonomikasına iye eller jáhán JIÓ 6% in óndiredi, sonıń ishinde Oraylıq hám Shıǵıs Evropa elleri de (Baltiyanı esaplamaǵanda) – 2%ten kem, burınǵı sovet respublikaları – 4%ten aslam (sonıń ishinde Rossiya- 3%ke jaqın). Jáhán eksportındaǵı úlesi – 3%. Qıtay jáhán JIÓ 12%ine jaqının óndiredi.
Bul jerde bazar reformalarınıń 10 jılı dawamında ekonomikalıq rawajlanıwda elewli tabıslarǵa erisken eller de bar: Pol`sha, Vengriya, Chexiya, Slovakiya, Sloveniya, Xorvatiya, Litva, Latviya hám Estoniya. Olardıń ayrımılarında turmıs dárejesi Batıs Evropa elleri standartlarına jaqınlar qaldı, al ekonomikanın ósiw pátlerin turaqlı túrde saqlap qalmaqta, geyde batısevropalıq dárejeden de ústin. Ekonomikada tiykarǵı strukturalıq qayta qurıwlar ámelge asırılǵan, kún tártibinde bir pútin evropalıq bazarǵa qosılıw máselesi turmaqta (Búgingi kúnge kelip, ayırımları bul máseleni de sheshti).
Bolgariya, Rumıniya, Ukraina, Albaniya, Makedoniya sıyaklı eller pútkil ekonomikalıq sistemasın transformatsiyalaw baskıshında turıptı, olar ele ótiw dáwiriniń quramalı mashqalaların sheship bolǵanı joq. Ayrım, Belorus` kibi, ellerde bazar reformaları turǵınlıqta qalıp qoydı, eski administrativ-komandalıq sistemaǵa qayta oralıw qáwpi de joq emes. Bul toparǵa territoriyalıq bir pútinligi buzılǵanlıǵı hám kóp sanlı etnikalıq konfliktler sebepli áskeriy háreketlerden zıyan kórgen eller de kiredi. Bul eller ekonomikasın reformalaw haqkında emes, al urıstan keyin qayta tiklew haqkında táshwishlenbekte. Olar Serbiya, Chernogoriya, Bosniya, Gertsegovina.
Bul eń jas topar ishinde kishi toparlardı ajıratatugın bolsaq, hár qıylı klassifikatsiya orın alıwı múmkin. Búgingi kúnde ǴMDA (SNG) ǵa birlesken burınǵı sovet respublikaların bir toparǵa ajıratıw múmkin. Buǵan usı ellerde orın alǵan ekonomikanı reformalawǵa uqsas jantasıwlar, usı ellerdiń rawajlanıwınıń bir-birine jaqın darejesi, bir integratsiyalıq toparǵa birlesiwi imkaniyat beredi, biraq bul kishi topar bir tekli emes.
Kelesi kishi toparǵa Oraylıq hám Shıǵıs Evropa, Baltiya ellerin kirgiziw múmkin. bul eller ushın reformalarǵa radikal jantasıw, Evroawqamǵa kiriwge umtılıw, kópshiliginiń rawajlanıw dárejesiniń joqarılıǵı xarakterli. Biraq usı topardaǵı liderlerden kóp artta qalıp ketiwi, reformalardaǵı pás radikallıq geypara ekonomistlerge Albaniya, Bolgariya, Rumıniyanı hám burınǵı Yugoslaviyanıń ayırım respublikaların birinshi kishi toparǵa kirgiziwge imkaniyat beredi.
Qıtay menen Vetnamdı óz aldına bir kishi toparǵa ajıratıw lazım, olar reformalardı uqsas túrde ótkerip atır hám reformalarınıń dáslepki jıllarında sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı tómen dárejede bolgan bolsa, endilikte jedel pátler menen óspekte.
Burınǵı administrativlik-komandalıq ekonomikaǵa iye kóp sanlı mámleketlerden 1990-jıllardın aqırına kelip tek eki el qaldı: Kuba hám Arqa Koreya.
Rawajlanıp atırǵan (pás rawajlanǵan, hálsiz rawajlanǵan) eller toparına bazar ekonomikasına hám ekonomikalıq rawajlanıwınıń tómen dárejesine iye mámleketler kiredi. XVF aǵza bolǵan 182 eldiń 121i rawajlanıp atırǵan eller qatarına kiredi. Bul ellerdiń kópligine, olarda xalıq sanının kópligine hám territoriyalarınıń úlkenligine qaramastan, olarda jáhán JIÓniń 40%i ońdiriledi, jáhán eksportındaǵı úlesi 26%ti quraydı.
Bul eller dúńya ekonomikalıq sistemasınıń periferiyasın quraydı. Oǵan Afrika, Aziya-Tınısh okean basseyni-ATR (Yaponiya, Avstraliya, Jańa Zelandiya, Qubla-Shıǵıs Aziyanıń «ájdarha» elleri hám ǴMDAndaǵı aziyalıq mámleketlerden tısqarısı) kiredi. Afrika kishi toparına Nigeriya, QAR, Aljir, Egipet, Liviya, Marokko, Nigeriya, Tunisten basqaları kiredi.
Rawajlanıp atırǵan ellerdiń toaprı bir tekli emes, hám anıǵında olardı úshinshi dúńya mámleketleri dep ataw durısıraq bolar edi. Rawajalınp atırǵan ellerge atap aytqandaturmıs dárejesi hám sapası boyınsha kórsetkishleri kópshilik rawajlanǵan ellerdegiden de joqarıraq bolǵan Birlesken Arab Ámirlikleri, Kuveyt yaki Bagam atawları sıyaqlı mámleketler de kiredi. JIÓniń Jan basına shaqqandaǵı úlesi, húkimettiń sotsiallıq shıgınları kólemi bul jerde Úlken Jetilik ellerinikine sáykes keledi hátteki bazılarınikinen joqarı. Rawajlanıp atırǵan eller toparında ortasha, sotsiallıq hám ekonomikalıq infrosturkturanıń rawajlanıwınıń bir qansha jaqsı dárejesine iye eller de bar, sonday-aq oǵada qalaq milliy xojalıqqa iye ellerdiń de sanı basım, olarda kópshilik xalıq BMSh metodikası boyınsha hár bir turǵınǵa 1 kúnige dollardan keledi degen jarlılıq sheńberine jetpeytuǵın dárejede jasap atır. Sonday-aq olardıń barlıǵı agrar yaki agrar-industriyalık ekonomikaǵa iye dep tastıyıqlap bolmaydı.
Rawajlanıp atırǵan eller degen atama kóbinese olardıń milliy xojalıqları modellerin sáwlelendiredi. Olarda bazar mexanizmleri hám jeke isbilermenliktiń roli oǵada tómen bolıp, rawajlanıwda natural yaki yarımnatural xojalıqtın áhmiyeti úlken, ekonomikanıń tarmaq sturkturasında agrar hám industrial sektor basım, ekonomikaǵa mámlekettiń aralasıwı kúshli, sotsiallıq qorǵaw tómen dárejede. Joqarıda atap ótilgen ózgesheliklerdiń ulıwmalık xarakteri sebepli rawajlanıp atırǵan ellerge kópshilik ótiw ekonomikası ellerin de kirgiziw múmkin edi, sebebi olarda da turmıs dárejesi ekonomikalıq qayta qurıwlardı nátiyjeli basqara almaǵanlıq sebepli tómenlep ketkenleri de bar. Bul ellerdi klassifikatsiyalawdaǵı usınday qıyınshılıqlardı há rawajlanıp atırǵan ellerdiń keń planlılıǵın esapqa ala otırıp, olardı shıǵarıp taslaw metodı arqalı klassifikatsiyalaw ápiwayıraq boladı. Sáykes túrde, rawajlanıp atırǵan dep rawajlanǵan bazar ekonomikasına iye emes hám burınǵı Oraylıq hám Shıǵıs Evropadaǵı, SSSR quramındaǵı sotsialistlik eller bolmaǵan mámleketlerdi esaplaw kerek.
Konkret ekonomikalıq analiz maqsetleri ushın rawajlanıp atırǵan eller tómendegishe bólinedi:
- taza kreditor eller: Burney, Qatar, Kuveyt, Liviya, BAÁ, Oman, Saudiya Arabstanı;
- taza qarızdar eller: qalǵan barlıq rawajlanıp atırǵan eller;
- energoresurslardı eksport qılıwshı eller: Aljir, Angola, Baxreyn, Venesuela, V`etnam, Gabon, Egipet, Indoneziya, Irak, Iran, Kamerun, Qatar, Kolumbiya, Kongo, Kuveyt, Liviya, Meksika, Nigeriya, BAÁ, Oman, Saudiya Arabstanı, Siriya, Trinidad hám Tobago, Ekvador;
- energoresurslardı import qılıwshı eller: qalǵan barlıq rawajlanıp atırǵan eller;
- pás rawajlanǵan eller: Awǵanıstan, Angola, Bangladesh, Bur-kina-Faso, Burundi, Butan, Vanuatu, Gaiti, Gambiya, Gvineya, Gvineya-Bisau, Djibuti, Kongo Demokratiyalıq Respublikası (burınǵı Zair), Zambiya, Yemen, Kabo-Verde, Kambodja, Kiribati, Komor atawları, Laos, Lesoto, Liberiya, Mavritaniya, Madagaskar, Ruanda, Batıs Samoa, San-Tome hám Prinsipi, Solomon atawları, Somali, Sudan, S`erra-Leone, Togo, Tuvalu, Uganda, Oraylıq Afrika Respublikası, Chad, Ekvatorial Gvineya, Eritreya, Efiopiya.
Endi joqarıda qarap shıǵılǵan kórsetkishlerdi ulıwmalastırıp, sonday-aq dúńya ekonomikasında eldiń roline qaray otırıp, tómendegi eller tipologiyasın keltiriw múmkin. ol óz ishine mámleketlerdiń 10 toparın aladı:
1) Úlken jetilik – jetik rawajlanǵan eller bolıp, joqarı sotsiallıq-ekonomikalıq kórsetkishlerge iye (JIÓ jan basına shaqqandaǵı úlesi, miynet ónimdarlıǵı, ilimiy-texnikalıq progresstegi liderligi menen kózge taslanadı). Úlken Jetilik úlesine jáhán JIÓniń 47%, xalıqaralıq sawdanıń 51%ı tuwra keledi, bul jerde materiallıq hám materiallıq emes óndiristiń keń spektri rawajlanǵan.
2) Basqa rawajlanǵan eller, olarǵa Batıs Evropa elleri, «ájdarha» eller, Izrail`, Avstraliya hám Jańa Zelandiya kiredi. bul eller ushın xalıqaralıq sawdada qatnasıwdıń joqarı dárejesi, milliy ekonomikalarınıń bir qansha tar qanigelesiwi, integratsiyalıq protsesslerdiń kúshli xarakteri tán.
3) Jańa industrial eller, óz ishine Qubla-Shıǵıs Aziyanın «jolbarıs» ellerin (Malayziya, Tailand, Indoneziya, Filippinı) hám Latın Amerikasınıń bir qansha ellerin (Meksika, Braziliya, Argentina, Chili) aladı. Bir payıtları bul eller hálsiz rawajlanǵan mámleketler bolıp, olarda awıl xojalıǵı hám qazılma baylıqları óndirisi ústinlikke iye edi. Biraq búgingi kúnge kelip olardıń dúńya ekonomikasındaǵı pozitsiyaları bekkemlendi hám xalıq xojalıǵınıń birgeliktegi potentsialı boyınsha olarǵa usı klassifikatsiyadaǵı 3-orın tiyisli. Jańa industrial eller (JIE) ushın rawajlanıwdıń jarqın basqıshı 1970-jıllarda baslandı, olardıń uzaq múddetli ekonomikalıq strategiyası kapitalizmniń batıs modelin qurıwǵa baǵdarlanǵan. JIE xalıqaralıq sawdaǵa joqarı dárejede integratsiyalasqan hám búgingi kúnde olardıń milliy xojalıklarında ónimleri eksportqa mólsherlengen tarawlar kúshli rawajlanǵan. Erisilgen úlken tabıslarǵa qaramastan JIE olardı rawajlanǵan eller toparına qosıwǵa imkaniyat beretuǵın shegaradan ótpedi. Biraq Izrail` hám Qubla-Shıǵıs Aziyanın «ájdarha» elleri bul topardan ekinshi toparǵa ótti.
4) Oraylıq hám Shıǵıs Evropa elleri, olar ótiw ekonomikası, yaǵnıy burınǵı sotsialistlik mámleketler bolıp tabıladı. Bul regionǵa rawajlanıw modeliniń uqsaslıqları, sotsiallıq-ekonomikalıq kórsetkishleriniń jaqınlıǵı, ótkerilip atırǵan reformalarınıń radikallıǵı sebepli bir qansha ózgeshe bolıp turatuǵın Baltiya ellerin de (Litva, Latviya, Estoniya) qosadı. Regionnıń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi bir tekli emes.Bul jerde, joqarıda atap ótkenimizdey, lider eller de, qalaq eller de (jarlılıq hám ekonomikasının qalaqlıǵı boyınsha pás rawajlanǵan mámleketler qatarına jatqarıwǵa bolatuǵın) orın alǵan.
5) Rossiya hám burınǵı SSSR respublikaları (Pribaltikasız) da ótiw ekonomikası elleri bolıp tabıladı, biraq olardın ayrımları rawajlanıp atırǵan eller dárejesine túsip ketpekte. Eger burınǵı awqamnıń slavyan respublikaların (Rossiya, Ukraina, Belarus`) ekonomika strukturası hám rawajlanıw xarakteri boyınsha rawajlanǵan ellerge, Oraylıq hám Shıǵıs Evropadaǵı lider ellerge umtılıp atır desek, qubla mámleketler kóbirek klassikalıq rawajlanıp atırǵan mámleketlerge uqsaydı. Bul mámleketler dúńya ekonomikalıq rawajlanıwında óz jolın tabıwǵa umtılıp atır.
6) Qıtay, onı óz aldına alıp qaraw kerek, sebebi dúńya ekonomikasında bul el bazar hám jobalı-basqarılatuǵın ekonomikanıń simbioz-modelin jaratıp atırǵanı menen biytákrar orınǵa iye. Bul model` erkin isbilermenlik elementlerine iye sotsialistlik bazardan ibarat bolıp, ol kommunistlik partiya tárepinen basshılıq etiledi. Qıtaydıń ózi de bir tekli emes: bul jerde óziniń dárejesi boyınsha dúńyanın jetik ellerine jaqın bolǵan teńizboyı regionları bar, sonday-aq eldiń batısı hám oraylıǵında rawajlanıwı artta qalǵan aymaqları da bar. Sonlıqtan ortasha kórsetkishler Qıtay tuwralı rawajlanıp atırǵan el sıpatında aytıwǵa imkaniyat beredi. Degen menen Qıtay ushın ekonomikalık ósiwdiń kútá jedel pátleri xarakterli, usınıń arqasında xalıqtıń házirshe tómen bolǵan turmıs dárejesi jıl sayın sezilerli dárejede ósip barmaqta. JIÓnıń jıl sayınǵı ósimi 9-10 %, hátteki AQSh penen sawdada unamlı sal`do, shet el kapitalı kóplep alıp kirilmekte. Ekonomikalıq qúdireti boyınsha Qıtay dúńyadaǵı ekinshi mámleket. Jer sharının hár bir besinshi turǵını qıtaylıq ekenin de umıtpaw kerek. Bul el XXI ásirde ózin jaqsı tárepten kórsetiwge qábiletli.
7) Hindistan hám Pakistan da ózleriniń oǵada úlken, biraq ele tolıq isletilmegen ekonomikalıq potentsialı sebepli ayrıqsha toparǵa ajıratıwǵa sebep boldı. Bul ellerde xalıqtın sanı kóp (planetanıń altıdan bir bóleginen kóbiregi usı jerde jasaydı), olar oǵada hár qıylı resurslar menen bay úlken territoriyalarǵa iye, ilimiy potentsialınıń bir qanshajaqsılıǵı menen ajıralıp turadı, yadrolıq derjavalar bolıp tabıladı. Ózleriniń sansız resurslarınıń basım bólegine talap bolmaǵanlıǵı sebepli Hindistan hám Pakistanda sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıw, óndiris hám tutınıw, xalıqtın dáramatı dárejesi oǵada tómen bolıp qalmaqta. Ulıwma alǵanda bul eller jarlılıq sheńberi janında turıptı, birak bul olardın bir-birine yadro shoqparların kórsetiwine kesent berip atırǵanı joq.
8) Bul topardı rawajlanıp atırǵan ellerdiń bir qansha jaqsı awhalǵa iyeleri quraydı: geypara energoresurslardı eksport qılıwshı ellerge xalqınıń sanınıń azlıǵı alınǵan paydanı óziniń barlıq puxaralarına bólistiriwge imkaniyat beredi (BAÁ, Qatar, Kuveyt, Oman, Saudiya Arabstanı), atawdaǵı mámleketler – turistlik hám finanslık oraylır, salıq gavańları, olar rawajlanǵan infrastrukturaǵa, siyasiy turaqlılıqqa hám liberal ekonomikaǵa iye (Bagam, Bermud, Kayman atawları, Yamayka, Kipr, Mal`ta, Nauru, Gvadelupa h.t.b.). Bul topar elleri ushın JIÓ jan basına shaqqandaǵı úlesi kóleminiń joqarı kórsetkishleri hám sotsiallıq qorǵawdın joqarı dárejesi tán bolıp, ol ayırım mámleketlerdi rawajanǵan ellerdin usı kórsetkishlerine jaqınlastıradı.
9) «Klassikalıq» rawajlanıp atırǵan mámleketler, olarǵa ekonomikalıq rawajlanıwdıń hám JIÓniń jan basına shaqqandaǵı úlesiniń jılına 1 mıń AQSh dollarınan kemligi, ekonomikasınıń agrar-industrial xarakteri tán bolıp tabıladı. Bul jerde jámiyetlik dúzim dástúriy hám konservativ, óndiriste qazılma baylıqlar tarawı, awıl xojalıǵında primitiv, industriallıqqa shekemgi miynet formaları ústinlikke iye. Topardıń kópshiligin Afrikanıń Saxaradan qublaraqta jaylasqan regionı elleri, Aziyanın hám Latın Amerikasınıń qalaq elleri quraydı. Olardıń geyparalarında ele kúnge shekem ruwlıq-qáwimlik qatnasıqlar saqlap kalınǵan.
10) Klassifikatsiyanı oǵada tómen rawajlanǵan eller juwmaqlaydı, óytkeni olar jáhán progressiniń eń artında qalmaqta. bul ellerdiń kópshiligi teńizge shıǵıw jolına iye emes, bul olardıń qalaqlıǵı hám rawajlanbaǵanlıǵın keltirip shıǵarıwshı derlik sheshiwshi faktor bolıp qaldı. Bul ellerdiń ekonomikalıq potentsialın tómen bahalaw múmkin, sebebi bul ellerde sanaattıń hesh qanday túri rawajlanbaǵan, al bilimlendiriw hám den sawlıqtı saqlaw dárejesi haqkında uıwma aytpasa da boladı. Biraq oǵada pás rawajlanǵan eller statusın alǵan mámleketler dúńya hámjámiyetiniń ayrıqsha itibarına sazawar, bul olarǵa imtiyazlı kreditler hám qarızlar alıwǵa múmkinshilik beredi, sonday-aq waqtı-waqtı olar rawajlanǵan eller tárepinen gumanitar járdemler de kúte aladı.


Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Globallasıw universallasıw processi sıpatındaǵı mazmunın atap kórsetiń.
2. Globallasıwǵa bazar qatnasıqlarınıń tásiri nelerden ibarat?
3. Globallasıwdıń milliy ekonomikalıq siyasat penen baylanıslılıǵı qanday ózgerislerge alıp keldi?
4 Globallasıwdıń milliy rawajlanıwǵa ótkizip atırǵan tásiri qanday bolıwı múmkin?
5. Ótiw ekonomikasına iye eller degende neni túsinesiz?