|
11. mulkchilikmunosabatlari - bumulkkaegalikqilish, foydalanish, tasarrufetishvao’zlashtirishjarayonlaridavujudgakeladiganiqtisodiymunosabatlardir.
Mulkka egalikqilish mulkningegasiqo’lidasaqlanibturishinibildiradivayaratilganmoddiyboyliklarnio’zlashtirishningijtimoiyshakliniifodalaydi. Ayrimhollardamulkkaegalikqilishuningegasiixtiyoridasaqlanganholda, undanamaldafoydalanishesaboshqalarqo’lidabo’ladi. Bunga ijaragaberilgan mol-mulknimisolqilibkeltirishmumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkningiqtisodiyfaoliyatdaishlatilishiyokiijtimoiyhayotdaqo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuzberganda u daromadolishuchunyokishaxsiyehtiyojniqondirishuchunishlatilishinibildiradi. Mulkni tasarrufetish - bu mol-mulktaqdiriningmustaqilhalqilinishidir. U mol-mulknisotish, merosqoldirish, hadyaqilish, ijaragaberishkabihollarorqaliro’yberadi.
Mulkchilikmunosabatlariningiqtisodiymazmuniniuningajralmasjihatlari (egalikqilish, foydalanish, o’zlashtirishvatasarrufetish) belgilabbersada, bumunosabatlartavsifinafaqatalohidamulkshakllarida, balkibittamulkshaklidoirasida ham farqlanishimumkin.
Misoluchunxususiymulkshakliniolaylik. O’z-o’zidanko’rinibturibdiki, bumulkshaklibirnechamingyillardanbuyonhozirgachasaqlanibkelgan. Shu bilanbirgabudavrdavomidaxususiymulkmazmunidatubdano’zgarishlarsodirbo’ldi. Uningo’zgarishigaxususiymulkchilikniamaldaqo’llash (ro’yobgachiqarish) usullarisababbo’ldi. Xususiymulkchilikmehnatgamajburqilishyo’libilanro’yobgachiqarilsa, u quldorlikyokifeodalxarakterkasbetadi: ro’yobgachiqarishmulkdorningo’zmehnatiyordamidaamalgaoshirilsa, maydatovarishlabchiqarishiuchunxarakterlibo’lganmehnatqilibto’ilganxususiymulk ‘aydobo’ladi; nihoyat, xususiymulkyollanmaishchilartomonidanharakatgakeltirilsa, ka’italistikxususiymulki ‘aydobo’ladi.
Mulkchilikjamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiymunosabatlarmazmuninio’zidaifodalaydi. Mulkchilikninghuquqiyvaiqtisodiymazmunio’zarobog’liqvabir-birinitaqozoqiladi, shusabablimulkchilikbirvaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiykategoriyahisoblanadi. Bu birlikda, yuqoridako’rsatilganidek, halqiluvchirolnimulkchilikningiqtisodiytomoniegallaydi. Agar mulkiqtisodiyjihatdanro’yobgachiqarilmasa, ya’nio’zlashtirilmasa, ishlabchiqarishdafoydalanilmasayokimulkegasigadaromadkeltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriyasifatidaqoladi.
Mulkchilikxo’jalikvatadbirkorlikfaoliyatiningturlishakllariorqaliiqtisodiyjihatdanro’yobgachiqariladi.
12. Iqtisodiyadabiyotlardapulningfunksiyalarixususida 2 ilmiymaktabolimlariningqarashlarimavjud:
1. Evropamaktabi.
2. Amerika maktabi.
Evropamaktabipulning 5 funksiyasixususidaxulosagakelgan:
Qiymato‘lchovifunksiyasi. Barchatovarlarvaxizmtalarqiymatiumumiyekvivalentbo‘lganpuldao‘lchanadi. Hozirgidavrdaoltinningalmashilmaydiganqog‘ozvakreditpullaribufunksiyanibajarmoqda.
Qog‘ozpulMoliyavazirligitomonidanmuomalagachiqariladi. Masalan: AQSHda 1 dollardan 10 dollargachabo‘lgankupyuralar AQSH G‘aznachiligitomonidanmuomalagachiqariladi. AQSHdaMoliyavazirligiyo‘q. Bu vazifani AQSH G‘aznachiligibajaradi.
AngliyadatangalarMoliyavazirligitomonidanishlabchiqariladi. Kreditpullarbubanknotalarbo‘lib, Markaziybanklartomonidanmuomalagachiqariladi.
O‘zbekistondamuomaladagibarchapulbirliklaribanknotalarhisoblanadivaularO‘zbekistonRespublikasiMarkaziybankiaktivlaribilanta’minlanadi.
Muomalavositasifunksiyasi. Bundatovar-pulyokipul-tovaroperatsiyasibirvaqtningo‘zidayuzberadi, ya’nitovarlarnasiyagasotilmaydi.
To‘lovvositasifunksiyasi. Bundatovarlarto‘lovmuddatikechiktirlibsotiladi. SHuningdek, kreditvamoliyamunosabatlaridagito‘lovlar ham pulningto‘lovvositasifunksiyasigakiradi. Masalan: kreditolganmijozbankkakreditningasosiyqarzsummasivafoizlariniqaytaradi. Bundantashqarikorxonalarsoliqto‘lovlariniamalgaoshiradi, turlixildagijarimalarto‘lovlarinito‘laydilar.
Jamg‘arishvositasifunksiyasi. Bundanaqdvanaqdbo‘lmaganpullarjamg‘ariladi. Aholi, korxonalaro‘zlariningbo‘shpulmablag‘larinibanklargamuddatliyokijamg‘armadepozithisobraqamalaridasaqlaydilar. Aholiningqo‘lidaturgan har qandaypul to ishlatilgungaqadarjamg‘arishvositasifunksiyasinibajaradi. Korxonalarningjoriyhisobraqamlaridagipulmablag‘lari ham to ishlatilgungaqadarjamg‘arishvositasifunksiyasinibajaradi.
Jahonpulifunksiyasi. Jahonpulifunksiyasijahonbozorlaridakotirovkaqilinadiganya’nioldi-sotdiqilinadiganvalyutalarbajaradi. Masalan: o‘zbekso‘mibuvazifanibajarmaydi. Xalqarohisob-kitobbankima’lumotlarigako‘ra, xalqarovalyutabozorlaridakonversionoperatsiyalarning 90% ortiqqismi 5ta valyutadaamalgaoshirilmoqda (www.bis.org). Bu valyutalarxalqarorezervvalyutasimaqomigaega. Bu maqomniXalqaroVlayutaFondiberadi.
Xulosaqilibaytganda, pulningbarchafunksiyalaribirbiribilanuzviybog‘liqvaularbirbirinito‘ldiradi. Pulningfunksiyalariningaynanshundayuzviybog‘liqligivabirbirinito‘ldirishipulmuomalasiningbarqarorligivasamarasinita’minlashgasharoityaratadi.
13. Yaratilganidanberipuldoimoo'zgaribvarivojlanibbormoqda. Shunita'kidlashkerakki, turlidavrlarda, ma'lumparametrlargaegavapulmuomalasiningturlisohalarida, zamonaviylarning har xilturlariqo'llaniladi. Hozirdapulningharxilturlarimavjud.
Dunyomiqyosidapulningikkitaasosiyturimavjud:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
