Ma’muriy huquq» atamasi arabcha «ma’muriy» boshqaruv

Ma’muriy huquq» atamasi arabcha «ma’muriy» – boshqaruv,

lotincha «administratio» so‘zidan olingan bo‘lib, «boshqaruv huquqi»

ma’nosini anglatadi. Shu sababli, fanning mazmun-mohiyatini ochib

berishdan avval, «boshqaruv», «davlat boshqaruvi» tushunchalarini anglab

olish lozim.

Boshqaruv davlat paydo bo‘lmasdan oldin vujudga kelgan bo‘lib,

kimni, nimani yoki qandaydir faoliyatni «yo‘naltirish, unga rahbarlik

qilish» ma’nosini anglatadi.

Boshqaruv mazmunini ochib beruvchi «tizim» tushunchasi esa

quyidagi xususiyatlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi:

a) boshqaruvning maqsadi va vazifalari;

b) boshqaruv subyekti va obyekti;

d) boshqaruv funksiyalari;

e) boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi;

f) tizim elementlarining yagonaligi, mustaqilligi va o‘zaro aloqasi;

g) faoliyatning ma’lum bir shakl va uslublari.

Boshqaruv to‘g‘risida quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:

1) boshqaruv – turli xil (biologik, texnik, ijtimoiy) tashkil etilgan

tizimning funksiyasi bo‘lib, uning yaxlitligini ta’minlaydi, ya’ni tizim

oldida turgan vazifalarning amalga oshirilishiga erishiladi, uning tuzilmasi

va faoliyatining o‘rnatilgan tartibi saqlab turiladi;

2) boshqaruv u yoki bu tizim elementlarining o‘zaro munosabatlari

manfaatiga xizmat qiladi;

3) boshqaruv yaxlit tizimning ichki sifatini tashkil etadi, uning asosiy

elementlari bo‘lib esa, o‘zini o‘zi tashkil etish (boshqarish)ga asoslanuvchi

va doimiy munosabatda bo‘luvchi subyekt (boshqaruvchi element) va

obyekt (boshqariluvchi element) hisoblanadi;

4) boshqaruv nafaqat tizimni tashkil etuvchi elementlarning o‘zaro

ichki munosabatini, balki mavjud turli xil iyerarxik darajadagi tizimlarning

xususiyatiga ko‘ra ham ichki, ham tashqi boshqaruv funksiyalarini amalga

oshirishni nazarda tutadi;

5) boshqaruv o‘z mohiyatiga ko‘ra subyektning obyektga nisbatan

boshqaruvchilik ta’sirini anglatib, tizimni tartibga solish va faoliyatini

ta’minlash uning mazmunini tashkil etadi. Boshqaruv – maqsadga muvofiq

tartibga solingan ta’sir etish bo‘lib, subyekt va obyekt o‘rtasidagi munosa-

batda qo‘llaniladi hamda subyekt tomonidan bevosita amalga oshiriladi;

6) boshqaruv obyektining subyektga, ya’ni boshqariluvchi elementning

boshqaruvchi elementga bo‘ysunganida mavjud bo‘lishi mumkin.

Huquqshunos olimlar boshqaruvning ikki turini ko‘rsatib o‘tadi:

– jamiyatni boshqarish (ijtimoiy boshqaruv) – ijtimoiy hayotga yoki

uning bir qancha yoxud ayrim sohalariga ta’sir etish, ijtimoiy ishlarni

boshqarish;

– davlatni boshqarish – davlat hayotini uning olib borayotgan

siyosatiga moslashtirish maqsadida davlat yoki uning institutlarining

maqsadga muvofiq ta’sir etishidir.

Davlat boshqaruvi – ommaviy ehtiyoj va manfaatlarni anglash, ularni

baholash va tarkibiy qismlarga ajratish, aniq maqsadlar qo‘yish, ma’lum

bir qarorlar ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini ta’minlash

uchun mavjuddir. Shu sababli, davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga

oshirishning ijtimoiy mexanizmi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hodisa-

larning, ya’ni «ehtiyoj – manfaat – maqsad – qaror – harakat – natija»-

ning yagona zanjiri sifatida namoyon bo‘ladi.

Davlat boshqaruvi tushunchasiga turlicha yondashish mumkin. Ko‘p

hollarda davlat boshqaruvi qonun chiqarish va odil sudlov faoliyati

doirasidan tashqarida bo‘lgan davlat va davlat-hokimiyat subyektlarining

faoliyati sifatida namoyon bo‘ladi.

Davlat boshqaruvi murakkab, harakatchan tizimga ega bo‘lib, uning

har bir elementi ijtimoiy hayotni tartibga solishga ta’sir ko‘rsatadi. Yuridik

adabiyotlarda davlat boshqaruvining tizimlilik xususiyatiga alohida e’tibor

beriladi. Chunki, bu faoliyatga boshqaruv aktlarini qabul qiluvchi va amal-

ga oshiruvchi boshqaruvchilar (davlat xizmatchilari va mansabdor shaxs-

lar), shuningdek, fuqarolar hamda moliyaviy, tashkiliy va moddiy resurslar

jalb qilingan. Davlat boshqaruvining tizimliligi belgilangan maqsad va

vazifalarga erishish hamda boshqaruv funksiyalarini samarali amalga oshi-

rishni ta’minlaydi. Davlat boshqaruviga berilgan barcha ta’riflarda uning

asosiy mazmuni davlatning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga

qaratilgan maqsadga muvofiq amaliy ta’sir etishi ko‘rsatib o‘tilgan.

8

Davlat boshqaruvining mazmun-mohiyatini yoritib berishda uning

quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tish lozim:

1) davlat boshqaruvi – ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirishga

qaratilgan hamda qonun chiqarish va odil sudlov faoliyatidan shakli,

uslublari va mazmuniga ko‘ra ajralib turadigan alohida faoliyat turi hisob-

lanadi. Davlat boshqaruvi – bu qonunlar va boshqa normativ (qonunosti)

hujjatlarni qo‘llash bo‘yicha olib boriladigan ijrochilik va farmoyish berish

faoliyatidir;

2) davlat boshqaruvi – huquqni qo‘llash bilan bir vaqtda ma’muriy

huquq ijodkorligi (huquq o‘rnatish) faoliyatini amalga oshiradi. Davlat

boshqaruvi organlarining huquq ijodkorligi shunda namoyon bo‘ladiki,

ular vakolatlari doirasida boshqa huquq subyektlari (boshqaruv obyekti)

uchun majburiy bo‘lgan xulq-atvor qoidalarini ishlab chiqadilar va

tasdiqlaydilar, ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar,

ma’muriy yurisdiksiyaviy (huquqni himoya qilish) faoliyatni yuritadilar;

3) davlat boshqaruvi – qonunlarni ijro etish, shuningdek, fuqarolar-

ning huquq va erkinliklarini himoya qilish zarurati vujudga kelgan hamma

joyda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi davlat va jamiyat hayotining

muhim sohalari – xo‘jalik-iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va ma’muriy-

siyosiy sohalarda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi nafaqat davlatga

qarashli bo‘lgan obyektlarni, balki nodavlat notijorat va boshqa

tashkilotlarni ham qamrab oladi (bunda davlat boshqaruvi tartibga solish

va kontrol-nazorat faoliyati sifatida namoyon bo‘ladi);

4) davlat boshqaruvi – bu ijro etuvchi hokimiyat faoliyatining obyek-

tiv qonuniyatlariga asoslangan va davlat manfaatlari, fuqarolar huquqlari

va erkinliklarini, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan

doimiy va rejali faoliyatdir. Davlat boshqaruvi jarayonida davlat vazifalari

va funksiyalari amalga oshiriladi;

5) davlat boshqaruvi – davlat tomonidan tuziladigan va yagona davlat

boshqaruvi organlari tizimini tashkil etadigan ijro etuvchi hokimiyat

organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat nomidan va davlat ko‘rsat-

masiga binoan, harakat qiladigan ushbu organlar xususiyatiga ko‘ra davlat-

hokimiyat vakolatiga ega bo‘ladi va shu vakolat doirasida faoliyat yuritadi;

6) davlat boshqaruvi – qonuniylik prinsipiga amal qiladi, ya’ni ijro

etuvchi hokimiyat organlarining faoliyati qonunlar va boshqa normativ-

huquqiy hujjatlarga asoslanadi. Boshqaruv faoliyati davlat organlari tomo-

nidan faqatgina ularga berilgan vakolat doirasidagina amalga oshiriladi;

7) davlat boshqaruvi – vertikal (subordinatsiyaviy, iyerarxik) hamda

gorizontal aloqalar va munosabatlar asosida tashkil etiladi. Boshqaruv