Ma’mur qahhorov

Georg Vilgelm Fridrix 
Gegel
(1770-1831) ta’limotining ibtidosi – barcha mavjud 
narsalarning yaratuvchisi bo‘lmish 
Mutloq g‘oyadir
. Bu ta’limot 
mutafakkirning «Logika fani», «Falsafiy fanlar entseklopediyasi», «Tarix 
falsafasi», «Falsafa tarixi», «Xuquq falsafasi» kabi asarlarida 
mujassamlashgan. Gegel mutloq ideyani birlamchi, moddiy olamni 
ikkilamchi deb ko‘rsatib, shunday yozadi: «G’oya tabiatni 
yaratuvchidir. Dunyo g‘oyaning boshqa ko‘rinishi, borlig‘idir». Mutlaq 
g‘oya dastlab «sof borliq» sifatida mavjud bo‘ladi, keyin rivojlana 

---

borib, mazmunan bir-biridan boy tushunchalar vujudga keldtiradi. Bu 
jarayon toki g‘oya o‘zining ichki boy mazmunini to‘la-to‘kis ifoda 
etmaguncha, ro‘yobga chiqarmaguncha davom etadi. Rivojlanish 
mobaynida mutloq g‘oya o‘zini-o‘zi inkor eta borib,tabiat qiyofasiga 
kiradi, moddiy dunyo tarzida gavdalanadi, biroq u tabiatda o‘zini 
topa olmaydi, o‘zi-o‘ziga qarama-qarshilik kurashi davom etadi, u 
tirik tabiat, sungra inson va jamiyat qiyofasini oladi. Shundan sung 
mutloq g‘oya o‘zi uchun begona bo‘lgan moddiy qobiqdan xalos 
bo‘lib, yana avvalgi ruxiy shaklga kiradi, yani kishilarning ongi, 
tafakkuri va shaklida yashay boshlaydi. Inson ongi rivojlangani sari 
g‘oya tobora moddiylikdan qutulib, xalos bo‘lib boradi. Pirovard 
natijada u o‘zining oldingi xolatida emas, balki butun mazmunini 
ifoda etgan va anglagan borliq safatida namoyon bo‘ladi. 
Gegel Mutloq g‘oyaning tabiat va jamiyat shaklida ifodalanish 
jarayonini sinchiklab taxlil etar ekan, bundan avvalo dunyo uzluksiz 
taraqqiyotdadir, degan dialektik fikrni asoslash uchun foydalanadi. 
Ikkinchi tomondan, mutloq g‘oyaning taraqqiyot jarayonini ochib 
berar ekan, Gegel bu jarayon qarama-qarshiliklar kurashi orqali sodir 
bo‘lishini, bunda bir tushuncha ikkinchisi tomonidan inkor etilishini, 
o‘tilgan bosqich yanada yuqori darajaga etganda takrorlanishini 
ko’rsatib berdi. Bu bilan alloma dialektik tafakkur uslubini asoslab 
berdi va uning qonunlarini tadqiq etishga salmoqli xissa qo‘shdi. 
Borliq, sifat, miqdor, me’yor, moxiyat, xodisa, voqelik, sub’ektivlik, 
ob’ektivlik, g‘oya tunushchalarini ta’rifladi. Ayni paytda Gegel 
rivojlanish, dialektik xarakat faqat fikrga, g‘oyaga xos, biroq tabiat 
rivojlanishdan maxrum degan mantiqan ziddiyatli fikr ham bildirgan, 
jamiyatga qarashlarida o‘zi yashagan Prussiya monarxiyasini davlat 
va xuquq taraqqiyotining chuqqisi, gultoji, deb xisoblagan. 
Nemis klassik falsafasining yana bir zabardast vakili