Ma’mur qahhorov

Pol Golbax
(1723-1789), 
Deni Didro
(1713-1787), 
Klod Gelvetsiy 
(1715-1771), 
Julen 
Lametri
(1709-1715) yaratgan falsafiy ta’limot aloxida o’rin tutadi. Bu 
mutafakkirlar Frantsiyada birinchi bo‘lib entsiklopediya yaratdilar, 
tabiatshunoslikning 
ko‘plab 
soxalarida 
yangiliklar 
ochdilar, 
xayotbaxsh erkin fikrlari bilan sxolistika va xurofotlarga qarshi kurash 
olib bordilar. Ularining qarashlari asosan materialistik va xurfikrlik 
ruxidagi g‘oyalardan iborat bo’ldi. 
XVIII asr fransuz materialistlari fikricha, moddiy borliqdagi ja’mi 
narsalarning yigindisi «materiya» deb yuritiladi. Materiya molekula va 
atom zarralaridan tashkil topgan. Atomlar-materiyaning bir xildagi 
bo‘linmas, mayda tarkibiy qismidir. Xarakat tufayli ular bir-birlari bilan 
birlashadilar. Xarakat materiyaga ichdan xos, ya’ni atributdir, 
ajralmas xossasidiir. Xarakatning asosiy shakli bu narsa-xodisalarning 
fazoda oddiy o‘rin almashinuvidan iborat. 
XVIII asr fransuz materialistlari dunyoni bilish mumkin, degan 
gnostizm mavqeida qat’iy turib, inson bilishi tabiatni tekshirish, 
o‘rganish, uning qonunlarini egallashga xizmat qilishini aytishgan. 
Ularning fikricha, sezgi, fikr, xulosalar, murakkab ilmiy qoidalar tabiat 
xossalari, real bog‘lanishlarining in’ikosidir. Ular tug’ma g’oyalar 
haqidagi fikrlarni asossiz deb baxolaganlar. Jon Lokkning 
sensualizmiga asoslanib, bilish – bu dunyoni sezishdir, sezgi manbai 
inson ongidan tashqari va ob’ektiv ravishda ma’vjud moddiy 
dunyodir, deganlar. Shu bilan birga XVIII asr fransuz materialistlari 
bilishda aqlning rolini xam e’tirof etib, unga yuqori baxo berganlar. 
Aql, tafakkur, ular fikricha, sezgilar bergan ma’lumotlarni qo’shish, 
yig‘ish, va taqqoslash vazifasini bajaradi. Jamiyat va davlatga 
bo‘lgan qarashlarda bu mutafakkirlar o‘sha davr uchun ilg’or 
sanalgan «ijtimoiy shartnoma» nazariyasini ijodiy rivojlantirganlar. 
Jamiyat va davlat, ularning ta’kidlashicha, tabiiy zaruratdan kelib 
chiqqandir. Shaxs – ijtimoiy muxitning maxsuli, ya’ni jamiyat o‘ziga 
muvofiq shaxs tipini shakllantiradi. Inson, uning xaq-xuquqlari, 
manfaatlari, erki, baxti masalalari ularning diqqat markazida 
bo‘lgan. «Baxtga intilish- inson xulq-atvorining tabiiy asosidir»- degan 
bosh g‘oya ularning shioriga aylangan. Jamiyatning asosiy vazifasi 
xammani adolatli ravishda baxt xuquqi bilan ta’minlashdan iborat 
bo‘lmog’i 
lozim.Fransuz 
materialiat-entseklopedistlari 
tarixga, 
jamiyatga ma’rifatparvarlik mavqeidan turib baxo beradilar. Feodal 
zulmidan, o‘rta asr qulligidan, zulmatidan, jaxolatidan aql-idrok, 
maorif nurini yoyish bilan qutilish mumkin, deb xisobladilar. 

---

XVIII asrning oxiri-XIX asr boshlarida Germaniya boshqa Garbiy 
Evropa mamlakatlaridan iqtisodiy va siyosiy jixatdan orqada qoldi. 
Fransuz inqilobi, tabiiy-ilmiy yutuqlar mamlakatda rivojlanish uchun 
turtki beradigan yangi g‘oyalarga kuchli extiyoj tugdirdi. Nemis 
klassik falsafasi ana shu extiyojga javob tariqasida yuzaga keldi. Bu 
falsafaning yirik vakillari Immanuil Kant, Georg-Vilgelm-Fridrix Gegel 
hamda Lyudvig Feyerbax edilar.