Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Togaylarga adamlardm xojahq hareketlerinin tasiri.
Dunya juzindegi togaylarga bir neshshe asirler dawammda 
adamlar ozlerinin xojaliq hareketleri menen tasir etip atir. Olar 
daslepki jillari egislik jerlerdi ham jaylawlardi togayliqlardan 
ulken kush penen aship algan. Somn ala adamlar togaylardi 
shapti, 
ortedi. 
Sebebi 
togay 
awil 
xojaligi 
ham 
mal 
sharwashiligmin rawajlamwma hatteki irkinish jasagan. Oytkeni 
togay jirtqish haywanlardm tiykargi jasaytugm orni boldi ham 
qonsi qawimlerdin bir-biri menen qatnas jasawm qiyinlastiradi.
Adamzat jamiyetinin tez pat pcnen rawajlaniwi adamlardm 
togaydan kereginshe paydalaniwga sebepshi boldi. Burmgi tas 
baltalar, metall balta ham jargilarga keyin ala elektr jargilarma 
almastmldi. Bul togaylardin keskin azayiwma ahp keldi.
415

---

Dunya juzinde tek songi 440 jil ishinde barliq togaydm 4/2 
bolimi joq etildi. Qisqa tariyxiy dawirde 500 min ga togay 
shabihp sholistanliqqa aynaldmldi. Ilimpazlardm pikiri boymsha 
Saxara ham Orta Aziya shollerinde burin qalm togayhqlar bolgan. 
Biraq adamlardin panqsiz paydalamwi ham jer ashiw maqsetinde 
togaylardi ortewi natiyjesinde olar sholistanhqlarga aynalgan. Bui 
tuwrali ulli geograf A.Gumboldt bilay deydi: «Adamlar ozine gez 
kelgen togaylardi kushli paydalanip ham joq etip, omn omin 
sholistanhqlarga aynaldiradi». Sanaattm hazirgi tez pat penen 
rawajlaniwi, adamlardin j ana jerlerdi koplep ozlestiriwi togaylardi 
joq etiwge ahp kelmekte.
Solay etip adamlardi xojaliq is-hareketinin natiyjesi kopshilik 
togaylardin qayta qalpine keliwin qiyinlastirip atir. Misali, 30- 
jillardm basinda Amiwdaryanm quyar ayaginda togaydm uliwma 
maydani 300 min ga dan aslam edi. Hazir onin maydam tek 30 
min ga ni quraydi, yagniy 90% ke qisqardi.
Nunm tubek togayinin maydani 1975 jili 12 min ga bolsa, ol 
1990-jili 52,2 mm gektarga azaydi. Usi dawir ishinde Bekbay 
togayi 2500 gektardan 34,8 gektarga, Samanbay togayi 3200 
gektardan 80,4 gektarga, Nazarxan togayi 1200 gektardan 52,2 
gektarga, Shortanbay togayi 3800 gektardan 70 gektarga ham 
Erkin togayi 4000 gektardan 72,5 gektarga qisqardi. Togaylardin 
bunday qisqariwina tiykarman adamlardin xojaliq hareketi ham 
awil xojahgin rawajlandmw ushm olarga har turli antropogen 
faktordm tasiri kushli boldi. Antropogen faktorlardi eki toparga 
boliwge boladi. Omn birinshi topanna regionalliq hareketler 
natiyjesinde darya agislarm retlestiriw ham suw basseynindegi 
suwganlatugin jerlerdin maydanmin keneyiwi kiredi, al ekinshi 
topanna antropogen faktorlardm togaylarga tikkeley tasiri, yagniy 
ort payda boliw agashlardi shabiw, mal jayiw, transport 
hareketleri jatadi.
Regionalliq antropogen faktorlar tasirinen togaylardin 
maydanmin azayiwi olardin uliwma koleminin qisqariwina suw 
rejimlerinin ham topiraqtm gidrogeologiyaliq jagdaylarmin 
ozgeriwine alip keledi. Bui togaylardagi zat almasiwm tezletedi
416

---

ham sol oringa tan bolgan tabiyiy sharayat togayga har-qiyli tasir 
etedi.
Hazirgi waqitta biraz togay ortten nabit boldi. Ol tiykarman 
adamlardm is-hareketinen kelip shigadi ham togaydin uliwma 
kolemin qisqartip, agashlardin qurihsmin ozgeriwine, olardin 
turlerinin azayiwma alip keledi.
Togay maydanlannm har-qiyli tasir menen keskin qisqanwi 
jer betindegi tabiyiy sharayattin kushli ozgeriwine sebepshi 
boladi. Olar darya ham kollerdin suwsizlamwma, qiyratiwshi suw 
tasqmlamun payda boliwma, topiraq erroziyasmin kusheyiwine 
ham klimattm ozgeriwine alip keledi. Togaylardin nabit boliwi 
sebebinen kelip shigatugm suw tasqinlan jer sharinin kopshilik 
aymaqlarma har jili jiida lilken ziyan keltiredi. Misali, Qitay, 
Hindistan, Arqa ham Tiislik Amerika, Batis Evropa ellerinde, 
Braziliyada, 1927-jili Missisipi daryasmin tasip ketiwinen 250 
adam olgen, 1,5 min bas mal suwga ketken ham 300 min dollar 
ziyan keltirgen. Qitayda 1931-jili daryalar tasip, 16 provinciyam 
suw basqan, esapsiz adam ham birqansha min gektar egislik jerler 
ziyanlangan. Bunday suw basqmi hazirgi waqitta da ushirasip 
turadi.