Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biocenozlardm shegarasi. 
Tabiyiy sharayatta biocenozdi 
shegaralawda bir qiyli fiziko-ximiyliq lqlim sharayati ham 
biotikaliq qatnaslardagi jer (1, 10, 100 m2 h.t.b.) tanlap ahnadi. 
Ajiratilgan jerde ushiraytugm barhq haywanlar turlerin jiynaw 
miimkin emes, sebebi olar hareketshen, onnan tisqan olardi 
jiynawga lilken kush kerek boladi. Somh ushm haywanlardin 
ulken-kishiligi, sistematikaliq ornina qarap tiykargi toparlardin 
wakillerinen 
ulgiler toplanadi, 
olar ushiraytugm jerdegi
263

---

osimlikler, olardin ozgerip turiwi esapqa alinadi. Osimlikler ham 
haywanlar togayliqlarda yaruslar boymsha tarqaladi. Topiraqta 
ushiraytugm ulgiler toplanganda topiraq betindegi japiraq, shaqa 
qaldiqlan astinan baslap, topiraqtm har 5 sm terenliginen ulgiler 
almadi, olardin sam ushirasiwshanhq darejeleri amqlanadi. Suw 
ortahgmda har 0,5, 
1, 
1,5 m shuqirhqlardan lilgiler almadi, 
lilginin etiketkasina alingan kiin, suwdin hareketi, terenligi, gazler 
mugdari, tmiqligi, osimlik him haywanlar ushirasiwshanhgi 
korsetiledi h.t.b.
Toplangan material tiykarinda biocenozlardin diizilisi, bir- 
birinen parqi ajiratdadi. Bir jerdin ozinde turlerdin har qiyhligi, 
olardin basqa jerlerde de tawihwi, biocenozlardin quramali 
diizilisine iye ekenligi 
ham turlerdin ushirasiwshanligin 
korsetedi. Ayinm tiirler bir neshe biocenozlarga xarakterli bolsa, 
basqa 
tiirler 
siyrek 
ushiraydi. 
Bir-birine 
derlik 
uqsas 
biocenozlarda qatar xarakterli tiirler ushirap, olar biocenozdm 
tiykargi elementlerin quraydi. Bir topar turler bir qansha 
biocenozlarda ushiragam menen, tek bir biocenozda joqan 
jasawshanliq, onimdarliq qabiletine iye boladi.
Biocenoz ishinde ushiraytugm tiirler araliq uqsasliq 
koeficentin amqlaw ushm statistikaliq metod qollaniladi. Bunda 
Sorensen Jakard yamasa Odum formulalan qollaniladi ham 
biocenoz ishindegi turler sam, olardin bir-birine qatnasi, 
ushirasiwshanhgi tiykarinda biocenozdm shegarasi amqlanadi. 
Har bir biocenoz ishinde ushiraytugm turlerdin uqsasliq 
koefficenti 1-20% dan 41-50% ge shekem boliwi miimkin.
Biocenoz ishinde ushiraytugm turler sanm aniqlaganda 
albette olardm bir-birine salistirma qatnasmda esapqa ahw kerek. 
Bunda tiirlerdid ushirasiwshanhgi (kop, siyrek, jeke) esapqa 
almadi. Ushiraytugm har bir tiirge itibar menen qaraw kerek, 
sebebi, biocenoz ishinde har turdin oz orini, ahmiyeti ham tiirli 
tarawlarda paydasi bar.
Turler qurami, olardm har turliligi biologiyaliq birlesiklerdi 
xarakterleytugm belgilerden biri. Biocenozdi uyreniwde ham oni 
tariplewde tiykargi orm turlerdin bir-birine qatnasi ajiratdadi. 
Turdin sistematikaliq omi aniqlangannan keyin, turlerdin har 
qiyliliq aspekti ham biocenozdm diizilisi amqlanadi.
264

---

Tabiyatta ushiraytugm biocenozlardm shegarasi bir-birine 
otip turadi, bul jagdayga 
ekoton 
dep aytiladi. Misali, togay ham 
otlaqhq shegarasi, daryalar, tenizlerdin qatti Mm ilayh ortaligi 
toparlari. Bunday jerlerdin shegara shetlerinde-ekotonda bir-birine 
shegaralas toparlardi qurawshi biraz turler ushiraydi. Biraq ayirim 
turler tek usi ekotonnm ozine tiyisli de boladi. Kobinshe ekotonda 
turler sam, olardm qahnligi eki tareptegi birlik-toparga qaraganda 
kop boladi: bunday halatti