|
baqlaw
ham
tajiriybege
tiykarlangan halda
I
n
nlip
baradi. Metod yamasa stil sozi grekshe «qalegen zatqa jol»
tkjycn manisti anlatadi. Uyrenilip atirgan obyektti tuwn
*Awlclcndiriw, tek gana ogan duris jantasganda, tuwri stil
IttlMnnganda gana boliwi mumkin. Uluwma, stildi qarangida joldi
Jiiqlirlip
turiwshi shiraga uqsatadi.
Dala usili boymsha tur wakilleri payda etetugm har-tiirli
lilken-kishi tiri organizmler toparlan tabiyiy sharayatta uyreniledi.
Humlay halda floristika, sistematika, geobotanika, fiziologiya
Hiynqli biologiyaliq ham de biologiyaliq emes panlerdiri usillan da
ксЛ qollamladi ham tiri organizmlerdin osiw, rawajlaniw,
kobeyiw, ozgerip turiw proeessleri amqlaniwi menen olardin bir-
birine
ham de
ortahqqa
qatnaslan
uyreniledi.
Almgan
malcriallardx ekologiyaliq analizlew tiykarmda tiri organizmlerdin
Jnsaw jagdaylarma tiyisli turli ekologiyaliq mzamlar amqlanadi.
Dala usili tiri organizmge yaki populyaciyalarga olardm iri
biologiyaliq birliklerge abiotikaliq faktorlardiri kompleks halda
liisir etiwi, onm natiyjesinde malim onndagi organizmlerde jiiz
hcretugin ozgerisler amqlanadi.
Tabiyiy landshaftlar ishindegi ulken-kishi biologiyaliq
birliklerge say maghwmatlardi bir-birine salistirip iiyreniwde dala
tisillarmm waziypalan:
1. Landshaftlar ishinde tiykargi biologiyaliq birliklerdi
upratiw ham olar arasmdagi baylamslardi liyreniw.
2. Har-bir biologiyaliq birlikler ishindegi turler quramm,
mugdann, olar payda etetugm mikro ortahqt, topiraq har-
(
i
'
ii
liligin, topiraq payda etiwshi jimslar
ham sol jerdin
gidrologiyaliq jagda)an amqlaw.
3. Bir-birine sipat tarepinen uqsamaytugm, tenlesetugm
biologiyaliq toparlardi jamlew, olar ishindegi tiirlerdin bir-biri
h.'im olar jasap turgan jerdin topiragi, hawasi ham tabiyattm tiirli
lansiz elementleri menen qatnasm liyreniw.
19
4. Tiykargi, tilken ham kishi biologiyaliq birliklerdi mugdan
ham sipati jagman bahalawda, jer-haw a ortahqtagi populyaciya,
biocenozdin qalmligi, mikroortaliq (temperatura, lgalliq, jaqtiliq
S 0 2, O
2
), topiraq temperaturasi, igalhgi, aziqliq zatlar mugdan,
suw sharayatinda bolsa suwdih terenligi, timqligi, temperatura,
S 0 2, O
2
mugdan, duzlar qurami ham biogen elementlerdin
qurami amqlanadi.
5. Biologiyaliq birlikler ishindegi turaqli hareketlerdin sirtqi
ortaliq tasirinde ozgeriwin, yagmy: 1) fotosintez processi
tezletiwdin jaqtiliq ham temperaturaga baylamslihgm; 2) lgalliq
jardeminde biogen ham mineral zatlardm osimlik denesine otiwin;
3 ) osimlik jewshi haywanlar tarepinen osimliklerdi ozlestiriw
tezligi, osimlikler qalmligi, massasmm mugdan ham sipatm ham
de haywanlar populyaciyasiniri jagdayin, ortahqtagi ekologiyahq
faktorlardm tasirin, topiraqtin turi, igalhgi, onm puwlaniw siyaqli
mashqalalarin uyrenedi.
6. Har-turli biologiyaliq komplekslerdi mawsimler, jillar ham
kop jillar dawammda ozgerisin liyreniw tiykarinda, ekosistemamn
turaqli hareket mzami basqa ekosistemalarga salistirganda islep
shiganw siyaqli mashqalalar dala usilinm tiykann quraydi.
Ilimiy jum is dala usili boymsha alip banlganda osimlilderdin
geobotanikaliq kartasman, topiraq turlerin korsetitwshi topiraq
kartasman, landshaftlar tusirilgen kartadan, darya ham kol boylan
kesilisiwin korsetiwshi kompleks ekologiyahq izertlew jum islan
alip banw jolga qoyildi.
Tabiyiy bayliqlar ishindegi tiri organizmlerdi har tarepleme
kompleks uyreniw 1950-60-jillarda kozge koringen alimlardan
Govard Odum, V.N. Sukachev, K.Zokirov, A. Muzaffarov, I.I.
Granitov ham olardin shakirtleri menen baylamsh. Ken kolemde
ekologiyahq jum is alip banw xaliq araliq dasturde de oz korinisin
tapqan.
Daladagi
baqlawlar
bizge
organizm
yamasa
populiyaciyalarga amq bir faktorlar toplammm tasir natiyjelerin
aniqlawga imkan jaratadi, amq bir jagdayda turlerdin rawajlamwi
ham tirishilik iskerligi haqqinda uluwma tusinik beredi. Baqlawlar
ortaliqtm qaysi bir fakton turlerdin, populyaciya ham toparlardm
tirishilik iskerligi xarakterin aniqlaydi degen sawalga toliq juwap
20
here nlmaydi. Bul sorawga tek gana tabiyatta bolatugin
mftnrtsibetlerdih sebebin aniqlaw imkaniyatma iye bolgan
lAjlriybc juwap beriwi mumkin. Laboratoriya sharayatmdagi
lAjtriybelerde alingan natiyjeler albette tabiyatta tekserilip koriliwi
kerck. Bul bolsa populiyaciya ham topardm tabiyiy ekologiyahq
Itttimisibetlerin janede terenirek tiisiniwge imkan beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
