Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Organizmler jiiziwshenliginin artiwi 
olar denesinen 
metabolism - awir zatlardm shigiwma ham denede salistirma 
awirligi kem zatlardm jiynaliwina baylamsli boladi. Maselen, 
meduza, pteropod, geteropod siyaqli haywanlar toqimasmda sulfat 
ionlan qansha kem bolsa, korsetilgen haywanlardin salistirma 
awirligi sonsha kem boladi. Gidrobiontlardm salistirmali awirligi 
kemeyiwinin tiykargi joli olar denesinde maydm toplamwi 
esaplanadi.
Suw haywanlarmm juziwshenliginih kusheyiwine ham 
jenillesiwine olardagi gaz vakuolalan, gaz qaltashalari sebep 
boladi. Suw qatlammda organizmlerdifi hareketi tiykarman jiiziw 
formasmda bolip, derlik sekiriw ham sirganaw jollan menen de 
jiizege keledi. Maselen, ayirim pelagial zonada ushiraytugm 
haywanlar suwdan sekirip shigip, hawada belgili waqit uship 
juredi (baliqlar, delfmler).
Haywanlardin suwda jiiziwi olardin qalashlari, qamshilan, 
tiikleri, denesinin iyiliwi esabinan boladi, denesinih konus ham 
siiyir formasi hareketti, juziwdi jenillestiredi.
Baliqlarda dene hareketin qalashlari ham quyriq basqaradi. 
Olardm quyriqlan lish turli: 
izobatik 
- quyriq ushindagi qalashlari 
ten lilkenlikte (tuncilar, skumbriyalar); 
epibatik 
- denesinin 
joqari qalashlari jaqsi rawajlangan (bekireler, akulalar): 
gipobatik
tomengi qalashlari rawajlangan (ushatugm baliqlar). Dene ustinen 
shilimshiq ajiralip shigiwi suw qarsiligm kemeytip hareket 
tezligin asiradi (baliqlar, bas ayaqli mollyuskalar).
Sekiriw job menen hareket qiliw qabileti kopshilik 
kolovratkalar, shayan tarizliler, nasekomalardm lichinkalan, 
baliqlar, sut emiziwshilerde boladi.
157

---

Suwdan sekirip shigip, hawada belgili araliqqa ushiw 
kopshilik bas ayaqlilar ham baliqlarga tiyisli. Maselen, kalmardin 
(Stenoteuthis bartrami) uzinligi 30-40 sm bolip, suwda tezlik alip 
sekirip, suw betinde 50 m den artiq araliqqa uship bariwi mumkin. 
Onm ushiw tezligi saatma 50 km ge jetedi. Maselen, ushar 
bahqlar 10 s dawammda hawada bolip 100 m arahqti otiwi 
mumkin.