Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Suwda 
erigen 
organikaliq 
zatlar 
- tiykarman 
suw 
gumuslannan 
ibarat 
bolip, 
awir 
shirimeytugin 
gumin 
kislotalardan quralgan. Olardan tisqan azgantay mugdarda 
qant, aminokislotalar, vitaminler ham basqa zatlar suwda 
bolip, olar gidrobiontlardm tirishilik iskerligi dawammda 
suwga ajiratip shiganlgan. Dunya okeani suwinda erigen
147

---

organikaliq zatlardin uliwma koncentraciyasi 0,5 -
6
mg C/1 ge 
ten.
Suwlardagi organikaliq zatlardin uliwma mugdarinan 90 - 
98% erigen, tek 2-10% gana tiri organizmler ham detrit 
(1:5) esabmda boladi.
Kopshilik 
gidrobiontlarda 
xemoreceptorliq 
qabileti 
jardeminde erigen organikaliq zatlardi jaqsi panqlay aladi. 
Misali, soqir 
baliqlar 
(Hydorhynchhus 
notatus),
rdest, 
rogolistnik, vallisneriya siyaqli suwdagi gulli osimliklerdin 
iyisi 
arqali 
panqlay 
aladi. 
Xemoreceptorlar jardeminde 
baliqlar mayek taslaytugm jerlerine jol aladi.
Suwda uliwma juzip jiiriwshi zatlar suwdin 
llaylaniwi, 
organikaliq zatlardin ham detrittin boliniwinen payda boladi. 
Suwdin 
llaylaniwi, 
suw 
hawizleri 
(koller, 
darya, 
suw 
saqlagshlan) 
suw 
jagalanmn 
hamme 
waqit 
jemirilip 
tunwman, llay ham llayldin suw agimi menen bir jerden 
ekinshi jerge alip ketiliwinen juzege keledi. Ayinm diryalar 
(Amiwdarya, 
Sirdarya, 
Murgab) 
suwirida uliwma juzip 
jiiriwshi boleksheler 10
"12
g/1 di quraydi. Suwda uluwma 
jagdaydagi detrit omn astina shogip, epifauna ham infauna 
organizmlerdin tiykargi aziqligma aylanadi,
Suwda uliwma jagdayda juzip 
juretugin 
boleksheler 
suwdm tmiqhgina, jaqtiliqtm otiwine unamsiz ham unamh 
tasir qiladi ham sol faktorlar arqali osimliklerdin jaqtiliq 
sharayati har qiyli bolsa, ekinshi tarepten suwda biogen zatlar 
koncentraciyasi jamanlasadi.
Suwi 
artiqsha 
llayli 
daryalar 
(solardan Amiwdarya, 
Murgap, 
Tajen, 
Kura) uliwma tirishiliksiz bolip, 
olarda 
gidrobiontlar ushiramaydi desekte boladi. Enisey daryasmin 
etek bolimi ham Enisey biigazinda da suwdm llaylaniwi 
sebepli zooplankton ushiramaydi.
Suwdm timqligi ondagi uliwma bolekshelerdin mugdarma 
baylanisli 
bolip, 
gidrobiontlardm 
sam 
ham 
sipatina, 
tarqaliwina tasir qilatugin ekologiyaliq faktor esaplanadi. Suw 
artiqsha llayli ham timqligi pas bolgan hawizlerde osimlikler 
kem ushiraydi ham fotosintez prosseside tomen daredede otedi. 
Suwdin tmiqligm sekki diskasi (tarelkasi) jardeminde olshenedi.
148

---

Tiirli suw hawizlerinde suwdin tmiqligi har-qiyli. Sargass 
lei'iizinin suwi tiniq bolip, 66,5 m shuqirliqta sekki diskasi 
korincdi. Timsh okean suwmm timqligi -59 m, Hind okeanmda - 
M) in ge shekem, sayiz tenizlerde -5-15 m, Issiq-kolde-20 m, 
Sarishelek kolinde -22 m, daryalarda- 
Amiwdarya 
ham Sirdaryada 
■0-1-2 sm den tap 15-20 sm ge shekem, suw saqlagishlannda 0,5-
2 ge shekem koteriledi.
Suwdm llayligi uliwma bolekshelerdin boliniwinen yaki 
plankton organizmlerdifi hadden tis kobeyip ketiwi natiyjesinde 
do j iizege keliwi mumkin.