Mamlakatshunoslik

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….....….….32

KIRISH

Hammurapi kodeksi va bu davrga oid rasmiy hujjatlardan I Bobil dinastiyasi davridagi konunlar va ma’muriyatning sinfiy harakteri ochiq-ravshan ko’rinib turadi. Qonun chiqaruvchn va davlat hokimiyati hukmron quldorlar sinfi manfaatlarini himoya qilgan. Xususiy mulkni qo’riqlash eng muhim masala bo’lgan. Bu, kodeksning o’g’irlikka oid ishlar ayniksa mufassal yozilgan bir qancha moddalaridan ko’rinib turibdi, shu moddalarga muvofiq narsa o’g’irlab qo’lga tushgan o’g’riga, xuddi shuningdeq o’g’irlangan buyumlarni sotgan yoki sotib olgan kishiga o’lim jazosi berilgan Qonunga ko’ra, erkin kishini, aynnksa «mavqyei yuqori bo’lgan kyshini» haqorat qilgan odam qattiq jazolangan. Masalan. 202-moddaga muvofiq «agar biron kishi mavqyei yuqori bo’lgan kimsaning yuziga bir shapaloq ursa, urgan odam bu kimsadan xaloyiq o’rtasida 50 marta qamchi yeyishi kerak». 205-moddaga muvofiq «agar biron-bir kishining quli erkin odamning yuziga bir shapaloq ursa, qulnnng qulog’i kesilishi kerak».

Urug’chilik tuzumidan qolgan qadimgi rasm-odatlarnnng quldorlik xukuqining yangi qoidalari bilan qo’shilishi Hammurapi kodeksiii o’rganishda alohida ahamiyatga ega. Davlat hokimiyati qisman qonunlashtirgan olomon qilish tartibi o’sha eski zamondan qolgan. Masalan, biror kimsaning uyini teshib kirib o’g’irlik qilgan odam, qonunning 21-moddasiga muvofiq, shu teshilgan joy (devor) yonida o’ldirilgan va shu yerga ko’milgan, o’t chiqib ketib, o’t o’chirish vaqtida biron kishi o’g’rlik qilsa, u odam qonunning 25-moddasiga muvofiq, xuddi shu o’tga tashlab kuydirilgan. O’zo’zidan ma’lumki, bunday g’ollarda ishni sudda tekshirib o’tirish va hukm chiqarish imkoni bo’lmaganligi uchun qonun bu o’rinda olomon qilib jazolashga yo’l kuygan, bu esa eski rasm-odat hukuqining qoldig’idir. «Talion huquqi»'deb ataluvchi qasos konunining ayrim elementlari Hammurapi kodeksida saqlangan, bu ham urug’chilik tuzumi davridan qolgan eski huquqning koldiqlaridan biridir. Chunonchi, biron odam boshqa bir kishining ko’ziga qanday shikast yetkazsa, «uning ko’ziga ham xuddi shunday shikast yetkazilgan». Agar biron kishi boshqa odamning suyagini sindirsa, sindirgan odamning ham suyagi sindirilgan. Hammurapi kodeksining bu moddalari qadimgi yahudiylar qonunlaridagi: mayib qilganni mayib kil, qonga-qon, jonga-jon, degan moddalariga aynan o’xshab ketadi. Hammurapi kodeksining boshqa moddalarida qadimgi rasm-odat huquqining qoldiqlari quldorlik davridagi huquq qoidalari bilan qo’shilishib ketgan.

Chunonchi. qonunning uy qurgan odamga pul bilan xaq to’lash va qurilgan uy uchun uning javobgar ekanligi haqida yozilgan moddalarida uy ko’rgan odamning ma’lum hajm ish uchun qonun bilan qat’iy belgilangan miqdorda haq olish xuquqiga ega ekanligi ko’rsatilgan. Biroq, shu bilan birga, uy quruvchi qurgan uynning sifati (mustahkamligi); uchun javobgar bo’lgan. Agar u qurgan uy qulab ketib, uy egasini bosib o’ldirsa, uyni qurgan odam o’ldirilishi lozim bo’lgan. Bordi-yu uy qulab ketib, uy egasining o’g’linn bosib o’ldirsa, u holda uy qurgan ustani emas, balki uning o’g’lini o’ldirish lozim bo’lgan. Shubhasiz, bu hol ham qonga-qon talab qiluvchi qadimgi teng kasos qonunining qoldig’i bo’lgan. Bordiyu uy bosib qolib, uy egasining quli o’lsa, bu holda uy qurgan usta o’lgan qul o’rniga boshqa qul berishi lozim bo’lgan, xolos. Bu, quldorlik huquqining tamomila yangi elementidirki, shu yangi huquqqa ko’ra, qulga xuddi bir buyumdek qaralgan va qulga yetkazilgan zarar shu qulning xujayiniga to’langan.

Urug’chilik tuzumi davridagi qadimgi rasm-odat huquqidan anchagina farq qiladngan quldorlik davrining yangi huquqi ana shu tariqa tashkil topgan. Bu yangi huquqning va, xususan Hammurapi kodeksining ahamiyati shundan iborat bo’lganki, quldorlik huquqining shu yangi elementlari yo`qchilik tuzumining qoldiqlarini yanada yemirishga va umuman butun quldorlik jamiyatini mustahkamlashga birmuncha yordam bergan. Shunday qilib, quldorlik jamiyatining yangi huquqi Hammurapi kodeksi bilan tartibga solingan va mustahkamlangan.

Quldorlik davrining yangi hukuqi, bir qancha moddalardan iborat bo’lib, bu moddalar «qonunlar to’plami»da yozilgan, ma’lum tartibga solinib, «kodeks» shakliga kiritilgan, lekin unda muayyan bir sistema bo’lmagani va bir-biriga bog’lanmagan ayrim hodisalar, «chalkash ishlar» berilgani, ya’ni shu ayrim masalalar yuzasidan sud hukmlari chiqarilgani uchun, u juda qadimgi «qonunlar to’plami» harakterida bo’lgan. Bobil podshosi Hammurapining kodeksi bizga ma’lum bo’lgan eng qadimgi qonunlar to’plami bo’lib, bu kodeks boshqa qadimgi Sharq xalqlarining keyingi qonunlariga, xususan tavrotda saqlanib qolgan qadimgi yahudiy qonunlariga katta ta’sir ko’rsatgan.