Mamlakatni eksport import salohiyati va uni belgilovchi omillar

MAMLAKATNI EKSPORT IMPORT SALOHIYATI VA UNI BELGILOVCHI OMILLAR

Tashqi iqtisodiy faoliyat rivojlanishining boshqa umumiy omillariga quyidagilar kiradi:

1) dunyoning turli davlatlarining notekis iqtisodiy rivojlanishi. Har bir mamlakatning o'ziga xos sanoat tuzilmasi, sanoat rivojlanishining o'ziga xos darajasi, Qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, xizmat ko'rsatish sohalari, ularning iqtisodiyotga ixtisoslashuvi.

Sanoat yoki qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi tashqi savdoning rivojlanishiga kuchli turtki beradi, bu esa hajmi va aholisi jihatidan kichik rivojlangan kapitalistik mamlakatlar: Gollandiya, Norvegiya, Belgiya, Finlyandiya va boshqalar uchun juda muhimdir.Bu mamlakatlarning ulushi bor. yalpi milliy mahsulotda eksport taxminan 50% ni tashkil etadi va taxminan bir xil ulush import qilinadi;

2) inson, xom ashyo farqi, moliyaviy resurslar... Har yili dunyo bo'ylab 25 million odam ish izlab ko'chib o'tadi. Ortiqcha davlatlar bor mehnat resurslari: Hindiston, Xitoy, Bangladesh, Pokiston, Nigeriya va boshqalar. Shuningdek, mintaqalar ham bor (G'arbiy Yevropa, AQSh, Yaqin Sharq, Janubiy Amerika), bu ishchilar oqimiga muhtoj. Shuning uchun Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan tartibga solinadigan ishchilarning mamlakatdan mamlakatga harakatlanishi tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishiga yordam beradigan ob'ektiv zarur jarayondir.

Asosiy qismini foydali qazilmalar tashkil etuvchi xilma-xil xomashyolar dunyo mamlakatlari o‘rtasida savdo aloqalarini o‘rnatishga xolisona yordam beradi.

Davlatlar o'rtasida tashqi iqtisodiy aloqalarni o'rnatishga dunyoning ayrim mamlakatlari (Yaponiya, Singapur, Gonkong, Panama, Bahrayn va boshqalar)ning turli mamlakatlarda joylashgan firma, korxonalar, banklarni kreditlash uchun mablag'lar ajratish imkoniyati yordam beradi;

3) siyosiy munosabatlarning tabiati. Tashqi iqtisodiy faoliyatning kuchayishiga mamlakatlar o‘rtasida do‘stona siyosiy aloqalarning mavjudligi yordam bermoqda. Va aksincha, siyosiy qarama-qarshilik tashqi savdo aylanmasini keskin qisqartiradi, iqtisodiy aloqalar uzilishigacha;

4) fan-texnika taraqqiyotining turli darajalari. Tashqi iqtisodiy faoliyatning shakllanishiga mamlakatlar o'rtasida talabalar, stajyorlar, tadqiqotchilar, o'qituvchilar almashinuvi yordam beradi; qo'shma tadqiqotlar, tajribalar o'tkazish; geologik va arxeologik ekspeditsiyalarda ishtirok etish; loyihalash, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo'yicha shartnomalarni rasmiylashtirish;

5) geografik joylashuvi, tabiiy-iqlim sharoiti xususiyatlari.

Jahon iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi natijalariga quyidagilar kiradi:

* xalqaro mehnat taqsimotini yanada chuqurlashtirish;

* mamlakatlarda ijtimoiy mehnat iqtisodiyoti faol rivojlanmoqda tashqi savdo, birgalikda tadbirkorlik va tashqi iqtisodiy aloqalarning boshqa shakllarida ishtirok etish;

* mehnat natijalarini intensiv va oqilona almashish;

* siyosiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy va boshqa aloqalarni yanada mustahkamlash;

* dunyoda yaratuvchi davlatlar sonining ko'payishi bozor iqtisodiyoti;

* transmilliy korporatsiyalar va konsernlarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi;

* o'z valyutalarining to'liq konvertatsiyasiga erishgan mamlakatlar doirasini

Davlat Statistika qo’mitasi 2020-yilda O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi to’grisidagi ma’lumotlarni taqdim etdi. Unga ko’ra:

2020- yilning yanvar-dekabr oylari yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasi 36 299,3 mln. AQSh dollarini tashkil etib, 2019- yilga nisbatan 5 451,7 mln. AQSh dollariga yoki 13,1% ga kamaydi.

ASOSIY SHERIK DAVLATLAR

TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq Respublikasida (17,7%), Rossiya Federatsiyasida (15,5%), Qozogʻistonda (8,3%), Koreya Respublikasida (5,9%), Turkiyada (5,8%), Qirgʻiz Respublikasida (2,5%) va Germaniyada (2,3%) qayd etilgan.

Tashqi iqtisodiy faoliyat boʻyicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afgʻoniston (772,3 mln. AQSh dollari), Qirgʻiz Respublikasi (610,1 mln. AQSh dollari), Tojikiston (307,2 mln. AQSh dollari), va Eron (33,2 mln. AQSh dollari) shular jumlasidandir.

2020- yilning yanvar-dekabr oylarida, tashqi savdo aylanmasida MDH davlatlarining ulushi 32,6% ni tashkil etib, tashqi savdo aylanmasidagi 2019- yilga nisbatan ulushi 2,0% ga kamaygan.

EKSPORT

Joriy yilning yanvar-noyabr oylarida mamlakatning eksportyorlari soni 6 109 tani tashkil etib, ular tomonidan 9 323,3 mln. AQSh dollari (qimmatbaho metallar eksportidan tashqari) qiymatidagi (2019- yilning mos davriga nisbatan 25,7% ga kamaydi) tovar va xizmatlar eksport qilinishi taʻminlandi.

Oʻzbekiston Respublikasi eksporti dekabr oyida 930,4 mln. AQSh dollari qiymatida qayd etilib, oʻtgan yilning shu oyiga nisbatan 673,5 mln. AQSh dollariga kamaydi.

Hududlar kesimida respublika eksporti tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent shahri 19,5% ulush bilan 2 954,7 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. Respublika eksporti tarkibida eng quyi ulushni Jizzax viloyati 0,8% ulush bilan 124,1 mln. AQSh dollarini tashkil etdi.

IMPORT

2020- yilning yanvar-dekabr oylarida import hajmi 21 171,5 mln. AQSh dollarini va 2019- yilga nisbatan 87,2% ni tashkil etdi. Import tarkibida eng katta ulush, mashinalar va transport asbob-uskunalari (37,6%), sanoat tovarlari (16,9%) hamda kimyoviy vositalar va boshqa toifalarga kiritilmagan shunga oʻxshash mahsulotlar (13,7%) hisobiga toʻgʻri keldi.

Tovarlar importi dinamikasi tahliliga koʻra, 2020- yilning yanvar-dekabrida import qilingan tovarlar hajmi, oʻtgan yilning mos davriga nisbatan 1 911,3 mln. AQSh dollariga kamaydi va 19 955,1 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. Xizmatlar importi esa 1 216,4 mln. AQSh dollariga yetdi.

2020- yilning yanvar-dekabr oylari yakuni boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi tomonidan 147 davlatdan tovarlar va xizmatlar importi amalga oshirildi. Yetti yirik hamkor davlatlar (Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Koreya Respublikasi, Qozogʻiston, Turkiya, Germaniya va Chexiya Respublikasi) jami importning 71,9% ulushini tashkil qildi, bu 15 228,2 mln. AQSh dollarini tashkil etdi.

2020 yil yanvar-dekabr oylarida O’zbekistonning tashqi savdo aylanmasi (JST) 36,3 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2019 yilning shu davriga nisbatan 5,45 milliard dollarga kamaydi (kamayish kamaygan) 13,1%). Bu haqda O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi xabar bermoqda.

Jahon savdo tashkilotining umumiy hajmidan eksport 15,12 milliard dollarni tashkil etdi (2019 yil yanvar-dekabrga nisbatan pasayish 13,4 foizni tashkil qildi), import esa 21,17 milliard dollarni tashkil etdi (pasayish 12,8 foiz). Natijada tashqi savdo balansi 6,04 mlrd dollar miqdoridagi passiv qoldiqni tashkil etdi.

Agar tashqi savdo aylanmasi infografikasi ko’rsatkichlarini oylar bo’yicha taqqoslasak, 2019 yilda JSTning iyun va iyul oylarida kichik sakrashlar bilan barqaror dinamikasi bo’lganligini ko’rish mumkin. 2020 yilgi xuddi shu ko’rsatkichlar boshqacha manzarani aks ettiradi. Shunday qilib, agar dastlabki ikki oy 2019 yil darajasida bo’lsa, unda mart oyidan boshlab jahon bozoridagi vaziyat o’zgarishi bilan ajralib turadigan tebranishlar yuz berdi. Jahon savdo tashkilotining iyul va avgust oylarida keskin o’sishiga oltin eksporti sabab bo’ldi.

Chorak chorakda Jahon savdo tashkilotlari hajmining 2019 yilning shu davriga nisbatan keskin pasayishi II va IV choraklarda qayd etilgan bo’lib, ular mos ravishda 2,6 milliard va 1,69 milliard dollarni tashkil etdi.

Respublikada real iqtisodiyot korxonalari va tarmoqlarining barqaror va uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun zarur resurs bazasi yaratildi. Import qilinadigan tovarlar o’rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishning ko’payishi va sanoat ishlab chiqarishining diversifikatsiyasi natijasida eksport tarkibida sezilarli o’zgarishlarga erishildi. Bundan tashqari, qo’shni davlatlar bilan aloqalarni mustahkamlash qayd etilgan, ushbu mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy, savdo, sanoat va madaniy sohalarda aloqalarni rivojlantirish bo’yicha juda ko’p ishlar qilinmoqda. Xususan, so’nggi yillarda JSTda qo’shni davlatlar bilan, masalan, Qozog’iston va Qirg’iziston bilan JSTda sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Afg’oniston, Qirg’iziston, Tojikiston va Eron bilan faol tashqi savdo balansining mavjudligini mamlakat tashqi savdosida ijobiy natija deb hisoblash mumkin.

Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi 20 ta yirik sherik davlatlar orasida to’rtta davlat, xususan Afg’oniston (772,3 million dollar), Qirg’iziston (610,1 million dollar), Tojikiston (307,2 million dollar) kabi davlatlar bilan faol tashqi savdo balansi mavjud. va Eron (33,2 million dollar). Tashqi savdo aylanmasining passiv saldosi qolgan 16 davlatda saqlanib qolmoqda.

Bugungi kunda O’zbekiston dunyoning 170 ga yaqin davlatlari bilan savdo aloqalarini olib bormoqda. Tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi XXR (17,7%), Rossiya Federatsiyasi (15,5%), Qozog’iston (8,3%), Koreya Respublikasi (5,9%), Turkiya (5,8%), Qirg’iziston ( 2,5%) va Germaniya (2,3%).

Respublika tashqi savdo aylanmasi tarkibida Toshkentda muhim ulush qayd etilgan, bu 34,2% yoki 12,42 mlrd dollarni tashkil etadi, bu tarkibda eng kichik ulush 1,2% yoki 421,7 mln dollar darajasida qayd etilgan, bu Surxondaryoda qayd etilgan maydon.

Jahon savdo tashkiloti hajmining uchdan bir qismi MDH davlatlariga to’g’ri keladi va so’nggi yillarda bu ko’rsatkich biroz o’zgardi. MDH davlatlari bilan hamkorlikni kuchaytirish va tashqi savdoni har tomonlama qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’rilgan choralarga qaramay, MDH davlatlari tashqi savdo aylanmasining ulushi 2019 yilning shu davriga nisbatan 2,0 foizga kamaydi. 2018 yilning shu davrida 3,7 foizga pasayish qayd etildi va ularning tashqi savdo aylanmasidagi ulushi, 2020 yil yanvar-dekabr oylari oxirida 32,6 foizni tashkil etdi.

2020 yil yanvar-dekabr oylarida boshqa davlatlarning tashqi savdo aylanmasi hajmi 2018-2019 yilning shu davriga nisbatan mos ravishda o’sdi va tashqi savdo aylanmasi umumiy hajmining 67,4 foizini tashkil etdi.

O’zbekiston Respublikasining MDH davlatlari bilan tashqi savdo aylanmasi 11,83 milliard dollarni tashkil etdi, shundan eksport hajmi 4,1 milliard dollarni, import hajmi esa 7,73 milliard dollarni tashkil etdi.

MDH mamlakatlari bilan tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi Rossiya Federatsiyasi (47,7%), Qozog’iston (25,5%), Qirg’iziston (7,6%), Turkmaniston (4,5%) va Tojikiston (4,2%) bilan qayd etildi.

2020 yil 11 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Evroosiyo iqtisodiy ittifoqida kuzatuvchi maqomini oldi. O’zbekiston Respublikasining YeAI bilan tashqi savdo aylanmasi 9,83 milliard dollarni tashkil etdi, shundan eksport hajmi 3,17 milliard dollarni, import hajmi esa 6,65 milliard dollarni tashkil etdi.