Mambetsalieva Sandug'ash Polatovnanin'

III BAP. ALING'AN NA'TIYJELER HA'M OLARDIN' ANALIZI.
3. 1 Jalınlı fotometriya usılının' a'hmiyeti ha'm qollanılıwı.
Ximiyalıq elementlerdi ashıw ha'm anıqlaw ushın jalınlı fotometriyani eki qıylı variantı qollanıladı: jalınlı emission fotometriya (jalınlı emission analiz) ha'm jalınlı absorbsion fotometriya (jalın absorbsion, atom - adsorbsion analiz). Bul usıldın' aniqlaniwi ko'p joqarı bolıp, atom yamasa iondı ashılıw minimal shegarası 0, 001 mkg/ml ni quraydı.
Jalınlı emission fotometriya (spektrometriya). Joqarıda ko'rsetilgen sıyaqlı, bul usıl emission spektral analizdin' bir ko'rinisi bolıp tabıladı. Quramında ashılatug'ın yamasa anıqlanıwshı ximiyalıq element bolg'an eritpe jalıng'a a'piwayı u'skene ja'rdeminde, aerozol halinda kiritiledi. Jalınnin' temperaturasında analiz etiletug'ın element bo'leklenip atomlarg'a ajraladi. Payda bolg'an atomlar qo'zg'algan jag'dayg'a o'tip (qo'zg'algan jag'dayda qısqa mu'ddet bo'lg'an son' foton ko'rinisindegi qozg'alıw energiyasın ajratadı, bul halat jalın fotometriyasinda tiyisli spektral sızıq ko'rinisinde belgilengenler tiyisli.
Jalınnin' temperaturası artqan ta'repke qo'zg'algan atomlar sanı da arta baradı.
A'melde qollanılatug'ın gaz qospaların jalın temperaturası ju'da' ba'lent emes (hawa atmosferasında 1900°S tan 2250°C ge shekem, kislorod atmosferasında qosılg'anda ˜2700°C tan 4580°S ge shekem ). Sol sebepli atomlarda orınlanatug'in qo'zg'algan jag'daylar sanı ko'p bolmag'anı sebepli, nurlanıw spektrida sanaqlı spektral sızıqlar payda boladı ha'm spektrni talqin etiw an'satlasadi. Elektr tok ta'sirinde payda bolg'an emission spektrda sızıqlardı ko'pligi ha'm u'stpe-u'st tu'skeni olar talqinin qıyınlastıradı. Jalınlı fotometriyada a'dette hawanın' atsetilen menen qospası (˜1840°C) yamasa kislorodtı atsetilen menen qospası (˜2955°C) qollanıladı. Atom spektrda sızıqlardı aytıw emission spektrlarni basqa tu'rlerindegi sıyaqlı atqarıladı.
Jalınlı atom - absorbsion fotometriya (jalınlı atom - absorbsion spektrometriya). Usıldın’ ma’nisi to'mendegishe:
Quramında anıqlanıwshı ximiyalıq element (natriy, kaliy ha'm t.blardi saqlag'an elementtın' eritpesi aerozol halda jalıng'a u'plenedi. Jalınnin' joqarı temperaturası ta'sirinde analiz atırg'an u'lgi bo'leklenip atomlarg'a ajraladi`. Jalınnan, anıqlanıwshı elementtin' rezonans nurlanıwına uyqas, qozg'atıwshı nur o'tkeriledi. Qozg'atıwshı nur deregi retinde, anıqlanıwshı element atomlarin rezonans qozg'alıwına sa'ykes keletug'in nur shıg'arıwshı lampa qollanıladı. U'lgi bo'lekleniwi na'tiyjesinde jalinda payda bolg'an, element atomlari (eger qo'zg'almag'an tiykarg'ı energetikalıq jag'dayda bolsa ) tek sol elementke ta'n rezonans nur fotonlarinda utadı. Mısalı, qo'zg'almagan natriy atomlari basqa ximiyalıq elementler emes, bálki áyne natriy atomlarinin' rezonans nurlarinda utadı.
Qo'zg'almag’an atomlarga qozg'atıwshı nur bo'lek jutiliwi esabına, jaqtılıg'i, jalindag'i anıqlanıwshı element atomlarin konsentraciyasına baylanıslı tu'rde, azayadı. Anıqlanıwshı ion konsentraciyası qanshalı joqarı bolsa, jalınnan o'tken nurdin' jaqtılıg'ı sonshalıq azayadı.
Qozg'atıwshı derekten chiqqan nur jaqtılıg'ı jalınnan o'tkennen kemeymese bul halatta analiz qilip atirg'an u'lgide, rezonans nurlanıwı belgilengen element joq ekenliginen derek beredi. Jalında analiz atırg'an elementten o'tken rezonans nur jaqtılıg'ın kemeytip analiz atırg'an u'lgide tekserilip atırg'an element a'meldegi ekenligin an'latadı.
Anıqlanıwshı elementtin' analiz qilip atırg'an eritpedegi konsentraciyalarının' ma'lim aralıg'inda rezonans nur jaqtılig'in azayıwı jalındag'i nur jutiwshi atomlar sanına,, eritpe konsentraciyasına tuwrı proporcional, yag'nıy konsentraciya artqanda nurdi jutiliw mug'darı artadı hám jalınnan o'tken nur jaqtılıg'ı azayadı. Analiz etiletug'ın u'lgidegi elementtin' mug'darlıq analizi sog'an tiykarlang'an boladi.
Atom - abosorbsion spektroskopiya - farmakopeya usılı bolıp, da'ri o'nimlerdegi elementti ashıwg'a salıstırg'anda onı mug'darın anıqlaw ushın ko'birek qollanıladı. Mısalı : vismut nitrat tıyanaqlı duzı 4 Bi (OH)₂ NO₃ * BiO (NO₃) • BiOOH quramındag'i siltili ha'm siltili jer metallari, mıs, gu'mis, qorg'asınlardı anıqlawda qollanıladı.
Jalın - fotometriya usılında (atseton + hawa jalıni ha'm shıyshe optikalıq spektrofotometrde) birpara elementlerdi ashıw ha'm anıqlaw ushın usınıs etilgen, spektrning ko'rinetug'ın salasındag'i atom spektral sızıqlardın' tolqın uzınlıqları, ultrafiolet ha'm ko'rinetug'in salasındag'i jalınnin' sırtqı (temperaturası biraz to'men bolg'an ) qatlamında nur shıg'arıw spektrinin' bo'lek jutiliwi , anıqlanatug'in element atomlari ayırım bo'leginin' ionlaw yamasa atomlaniwina berilmeytug'in birikpege baylanısıw sebepli nurlanıw intensivligi ha'm eritpedegi tiyisli element kontsentraciyası arasındag'i proporcional baylanısıw o'zgeriwı mu'mkin.
Bul ha'diyselerdin' tabıw anıqlıg'ına irkinlis beretug'ın ta'siri arnawlı islep shıg'ıl'an usıllar ja'rdeminde minimumg'a jetkiziledi.
Jalınlı fotometriya metodı ekspress metodı bolıp, bul metod menen 50 ge jaqın elementti (ha'zirgi zaman jalınlı fotometrik a'sbapları ja'rdeminde 100 den artıq elementlerdi ju'da' tez anıqlaw mu'mkin. Bunday a'sbap ha'zirgi ku'nde Shortan gaz ximiya kompleksinin' oraylıq laboratoriyasında a'meldegi) ju'da' tez anıqlawg'a mu'mkinshilik beredi. Metodtin' bayqag'ishlıg'i u'lken bolıp, ol element ta'biyatına ha'm de qospa quramına baylanıslı.boladi.
Eger janar may retinde ta'biyiy gaz yamasa propan ha'm butan qospası, oksidleytug'ın gaz retinde qısılg'an hawa isletilse jalınnin' temperaturası 1800 - 20000 C (gorelkanin' janıw sharayatına ko're) a'tirapında boladı. Bunday temperaturada tek sıltıli ha'm sıltıli jer metallari atomlari qo'zg'algan jag'dayına o'tedi. Qalg'an elementler bolsa o'zlerinen nur shıg'armaydı ha'm usının' menen birge an'sat qo'zg'algan jag'dayg'a o'tetug'ın elementlerge (sıltili ha'm sıltıli jer metallari) irkilis bermeydi. Sol sebepli jalınlı fotometriya sıltili ha'm sıltili jer metallardi ha'r qıylı obyektlerde anıqlawda bo'lek a'hmiyetke iye boladı. Ol geologiyada, geoximiyada, biologiyada, medicinada, metallurgiyada ha'm ximiya sanaatında ken' ko'lemde qollanıladı.
Eger qıyınlaw qo'zg'aliwshan' elementlerdi anıqlaw talap etilse ol halda joqarı temperaturalı jalın qollanıladı, onın' ushın janar may retinde atsetilen yamasa vodorod gazları, oksidleytug'in gaz retinde bolsa taza kislorod isletiledi.
Bunda atomlari tiykarınan, tek normal jag'dayg'a jaqın bolg'an kvant ju'zesi jag'dayına shekem qo'zg'algan jag'dayg'a o'tedi ha'm sol sebepli spektral sızıqlar sanı elektr qabati kondensatsiyalang'an elektr ushqını ja'rdeminde qo'zg'algan jag'dayına o'tkerilgenge qarag'anda ju'da' ko'p ret kem bolıp tabıladı. Sonday eken jalınlı fotometrik analizde biygana elementlerdin' irkilis beriw itimallıg'i klassik spektral analiz usılı menen tap sonday anıqlawlarg'a qarag'anda ju'da' kem bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı jalınlı qozg'alıwda elektr togi yamasa elektr ushqını ja'rdeminde qozg'alıwg'a qarag'anda ha'mme jıyındı nurlanıwlardan kerekli spektral sızıqlardı ajıratıw mu'mkinshiligi talay joqarı ha'm an'satraq.

Juwmaq
Kurs jumısın u'yreniw dawamında to'mendegi juwmaqlarg'a keldim. Jalınlı fotometriya metodı emission spektral analizdin' variantlarınan biri esaplanadı ja'ne onın' tiykarında analiz etiletug'ın element quramına kiretug'ın atomlardin' nur shıg'arıw spektrlari jatadı.
Analiz etiletug'ın element qandayda bir qolay eritiwshi ja'rdeminde eritiledi, o'lshew kolbasına salıng'an ha'm taza eritiwshi ja'rdeminde o'lshew kolbasının' belgi sızıg'ina shekem suyultiriladi. Payda bolg'an eritpe u'plegish (ijektor) ja'rdeminde turaqlı tu'rde yaǵnıy u'zliksiz ha'm bir ırg'aqta gaz gorelkasi jalınina u'plenedi. Bunda gaz gorelkasinin' jalıni da turaqlı tu'rde bir ırg'aqta janıp turıwı sha'rt. jalinnin' joqarı temperaturası ta'sirinde eritiwshi tezde buwlatip ketedi ha'm duzdın' mayda bo'leksheleri qaladı ja'ne bul bo'leksheler atomlarg'a deyin bo'leklenedi. Bunda atomlardin' bir bo'legi joqarı kvant energetikalıq jag'dayına shekem qo'zg'aladi. Qo'zg'algan atomlar normal jag'dayg'a o'tip ha'rbir elementtin' o'zi ushın bo'lek xarakterli ma'lim tolqın uzınlıg'ına iye bolg'an nurdi shıg'aradı.Monoxromator yamasa rug'lik filtri ja'rdeminde ulıwma jaqtılıq ag'ımınan anıqlanatug'ın element ushın xarakterli ma'lim tolqın uzınlıg'ina iye bolg'an nurlar ajraladi`. Ajıratılg'an monoxromatik nurdin' intensivligi fotoelement yamasa fotoko'paytirgich ja'rdeminde o'lshenedi.. Quramında anıqlanıwshı ximiyalıq element (natriy, kaliy ha'm t.basqalardi saqlag'an elementtın' eritpesi aerozol halda jalıng'a purkaladi. Jalınnin' joqarı temperaturası ta'sirinde analiz qilinip atırg'an u'lgi bo'leklenip atomlarg'a ajraladi`. Jalınnan, anıqlanıwshı elementtin' rezonans nurlanıwına uyqas, qozg'atıwshı nur o'tkeriledi. Qozg'atıwshı nur deregi retinde, anıqlanıwshı element atomlarini rezonans qozg'alıwına saykes keletug'ın nur shıg'arıwshı lampa qollanıladı. U'lgi bo'lekleniwi na'tiyjesinde jalinda payda bolg'an, element atomlari (eger qo'zg'almagan tiykarg'i energetikalıq jag'dayda bolsa ) tek sol elementke tiyisli rezonans nur fotonlarina boladı.