Mamasoli jumaboyev



Download 9,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/118
Sana25.02.2022
Hajmi9,04 Mb.
#464331
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   118
Bog'liq
Bolalar adabiyoti.2-nashr Jumaboev M. (1)

Q O ‘S H I Q L A R
A lladir hayotda sevimli q o ‘shiq,
O nalar kuylaydi yurakdan jo ‘shib.
Bolasin umriga um rlar tilar,
Allaga dildagi niyatin q o ‘shib.
Bu qanday sinoat, m en bilolm adim ,
T a ’rifiga so ‘zlar topa olm adim .
A llalar eshitib, o ^ ib -u lg 'ay d im ,
Dard cheksam , allani tinglab sog‘aydim!
Bu ham m aning gapi, ham m aning dil so‘zi, ham m aning 
allaga, onaga iqrornom asi, ta ’zimi. Yoshi ulug‘m i, kichikmi 
alia eshitgan, alia og‘ushida, ta ’sirida o ‘sgan, ulg‘aygan, esini 
tanigan, kamol topgan, inson boNgan.
Alla xalq og‘zaki ijodining eng oliy turi hisoblanadi. Allada 
onaning o ‘yi, xayoli, ezgu niyati, porloq kelajak uchu n 
intilishi, kurashi o ‘z ifodasini topgan b o ‘ladi. Alla millat 
tan lam ay d i, u ning m atn in i tu sh u n m a sa -d a , o han g i-k u y in i 
eshitgan h ar bir inson bosh chayqaydi, beshik kabi ohista 
tebranadi, orom oladi, o ‘zin i-o ‘zi taniydi, xayoli bolaligiga 
ketadi, hayotda yo‘l q o ‘ygan xato va kam chiliklarini tuzatib 
olishga intiladi. E ’tibor bering:
Tol beshikni tebratib,
O na aytar q o ‘shig‘in.
Q o‘shiq bilan tebratar 
D unyoning tol beshigin.
Bu beshikda ulgbayar 
N echa m ing, m illionlar.
O na m ehri ziyosi 
Yuraklarga yo‘l olar.
Bu beshikda tinglashar 
M ayin-m ayin allalar.
U chib 
0
‘tgan yel bilan 
Olam b o ‘ylab taralar.
Tol beshikni tebratib,
O na aytar q o ‘shig‘in.
Q o 'sh iq bilan tebratar 
D unyoning tol beshigin.
10


Alla qadimiy xalq qo‘shig‘i. Alla va beshik ham ohang yuradi. 
Bu haqda buyuk allom a Abu Ali ibn Sino „...B olaning 
mijozini kuchaytirm oq uchun unga ikki narsani q o ‘llam oq 
kerak. Biri bo lani sek in -sek in te b ra tish , ik kinch isi, uni 
uxlatish uchun odat b o iib qolgan m usiqa va allalashdir. Shu 
ikkisini qabul qilish m iqdoriga qarab bolaning tanasi bilan 
badantarbiyaga va ruhi bilan m usiqaga b o lg a n iste’dodi hosil 
qilin adi“ , deb alia va beshikning norasida kam olotida m uhim
aham iyat kasb etishini ta ’kidlab o lg a n . Buni dildan his qilgan 
o n a c h a q a lo g ln i o ‘zi suygan, e ’zozlagan har narsadan yuqori 
q o ‘yib alia aytadi:
Sen b o g lm n in g bahori,
Sen um rim ning nahori,
Sen qalbim ning ohori,
O najoni shunqori, alla-yo, alia.
O datda, onaning orzu-arm onlari bir talay b o la d i. Dilidagi 
ezgu niyatlarini allaga q o ‘shib jo ‘shib kuylaydi. Bola birinchi 
navbatda so g lo m fikrli, el-yurt o ‘g‘loni b o iib kamol topishi 
kerak. Allada shu g‘oya yaqqol ko‘zga tashlanib turadi:
O nasining erkasi,
Uxlab qolsin, alla-yo.
B o lsin inson sarasi,
O bro‘ olsin, alla-yo, alia.
Inson birdaniga yuqori m artabali, o ‘qimishli, oq-qorani 
ajrata oladigan b olm aydi. Buning uchun qunt bilan o bqish, 
o ‘rganish, ilmli b o lish kerak. Quyidagi alia ham jud a jozibali 
chiqqan:
K o‘chalarda o ‘ynab yursin,
M aktablarda o 'q ib yursin.
M ulla-yu m udarris bo'lsin,
M artabasi ulug' bo'lsin.
C haqaloq olamga kelishi bilan dastlab o ta-on an i taniydi. 
S o‘ng oila a ’zolari, jonivorlar, parranda-yu darrandalar bilan 
oshno b o la d i. Tabiat insonga xizm at qiladi. Inson uni ehtiyot 
qilishi, parvarishlashi, o 'stirish i, k o 'p ay tirish i lozim . Shu 
m a ’noda inson ruhiga o ‘z kuyi, q o ‘shig1 bilan quvonch 
baglshlaydigan qush-bulbulni ham ehtiyot qilishi zarurligi bir 
qator allalarning asosini tashkil etadi:
11


Bulbul sayrar yozina, alla-yo, alia, 
Q ulluq hush ovozina, alla-yo, alia. 
Bermang bulbula ozor, alla-yo, alia, 
Bulbul beozor qushdir, alla-yo, alia.
Q adim da o ch -y u p u n hayot kechirgan m ehnatkash xalq 
o ‘z farzandini kelajakda m ard-p ah lav on , b o tir b o ‘lib kam ol 
topib, yurt him oyachisiga aylanishiga um id bog‘lagan. Shu 
bois ham alia q o ‘shiqlarida farzandlarini y o ‘lbars yurakli, 
qoplon bilakli b o ‘lib voyaga yetishlari u ch u n allalar to ‘qib, 
farzandi ongiga, shuuriga quyib tarbiya qilganlar:
YoMbarslarday yuraklim , alia,
Q oplonlarday bilaklim , alia.
Y axshi-yom on kunim da, alia,
M enga ju d a keraklim , alia.
O na allasida bolasining ertasi, kelajagi porloq ekanligiga 
qattiq ishonch ifodasini ko‘ramiz. Quyidagi alia ana shulardan 
biri sifatida kitobxonda katta taassurot qoldiradi:
Alla, bolam -ey, 
Alla, erkatoy,
Ovuntirish-allani ham m a — onalar, buvilar, bobolar aytish- 
gan. Alla asta-sekin om m aviy q o ‘shiqqa aylanib, q o ‘shiqlar 
uzoq yillar davom etgan. Aytaylik, chaqaloqni birinchi bor 
beshikka solayotganda aytiladigan q o ‘shiqlar. Beshik aslida bir 
yog‘och-taxta. Paxta, par va m atolar bilan burkanganda u 
yum shoq, har qanday m urg‘akka huzurbaxsh joy b o iish i har 
bir beshik q o ‘shig1da chiroyli ifodaga ega:
G uli lolam -ey. 
Tezroq katta b o ‘l, 
M ushtoq olam -ey, 
Alla, alla-yey. 
Y orqin kelajak, 
Seni kutajak.
Toza qalbingga 
Sevinch to la ja k , 
Alla, alla-yey.
Og‘zing t o l a m oy, 
Baxting m u n aw a r, 
Sharofatga boy,
Alla, alla-yey.
Alla erkatoy, 
M ushtoq senga toy, 
Uxlasang qalbing 
O chadi chiroy,
Alla, alla-yey.
Beshigi taxta, 
Orqasi paxta. 
Egasi keldi, 
Kuchugi qoch. 
Ichida yotganni 
Bahrini och.
12


C h aq alo q besh ikd a m aza qilib uxlab, o ro m o lgach, 
norasidani beshikdan olayotganda aytiladigan q o ‘shiq ham
nihoyatda m uxtasar aytilgan. Alloh beshikdagi chaqaloqqa 
xotiijam likni ato etganligini, shu sababli hech qanday sharpa- 
dushm an uning uyqusini buza olm aganligini quyidagi to ‘rt- 
likdan bilib olish qiyin emas:
T aqa-tuqi gavora b o ‘lsin,
D ushm ani ovora b o ‘lsin.
Uyqusi beshikda qolsin,
D ushm ani eshikda qolsin.
X alqda chaq alo q uchu n xavfli k u n lar ham borligi alo hida 
q o ‘shiqlarda t a ’kidlanadi. T o ‘qqiz kunlik b o ‘ldim i, tam o m , 
u yashab qo lish i, en d ilik d a xav f-x atard an b u tu n lay xoli 
b o ‘lib olganligi, d o ‘st ustiga d o ‘st o rttirib shu x on ad o n n in g
haqiqiy a ’zosiga aylanib qolganligi quyidagi q o ‘shiqda to ‘la- 
to ‘kis ifoda etilgan:
T o 'qqizdan o ‘tdi bu bacha,
Endilikda oMmas bu bacha.
B og larn in g gbo ‘rasi bu bacha,
B olalar jo ‘rasi bu bacha.
Shu uyning to ‘risi bu bacha,
Sham s-u qam ar-u sitora 
H am rohi shu bacha.
Xalq hayotda hech qachon shoshilmaydi, shoshqaloqlikka 
yo‘l ham q o ‘ymaydi. H am m a narsa o ‘z o ‘rnida, o ‘z yo‘lida bir 
m e’yorda davom etishini orzu qiladi. Bu gapning tasdig‘ini o ‘sha 
yangi olamga kelgan chaqaloq, u bilan bogMiq b o ‘lgan rasm- 
rusum misolida bilib olish m um kin. M ana, bolaning tishi 
ko'rindi. Bu voqea o ta -o n a uchun ham , shu oila a ’zolari-yu 
butun qavm -qarindoshlar uchun ham katta voqea. Negaki, 
endilikda bola o ‘zi mustaqil ovqat yeydi, hayot uchun, yashash 
uchu n kurashadi:
B ahor keldi, qish chiqdi,
C haqaloqqa tish chiqdi.
K ichkintoy deb o ‘ylam ang,
Unga ham yum ish chiqdi.
Ovqatini chaynashga 
H ar kuni b ir ish chiqdi.
13


Bolaning o ‘tirishi ham hammaga katta quvonch bagishlaydi. 
Bu haqda xalqning to ‘qigan m ana bunday hazilom uz q o ‘shig‘i 
xonam a-xona, oilam a-oila ko‘chib yuradi:
0 ‘tirsin-o o ‘tirsin,
Boshini guldan toMdirsin.
Shuginani ko'rgan qizlar,
0 ‘zini osib o ‘ldirsin!
Xuddi shuningdek, bola tetapoya qilib birinchi bor oyoq 
chiqarganda aytiladigan q o ‘shiq ham juda jozibali:
A doq-adoq yurisin,
Tikon shunga kirmasin.
K o'zi qattiq bandalar 
K o‘zi shunga kirmasin.
Kiyim -lattaning um ri qisqa, deyishadi keksalar. Bu gap 
xalq q o ‘shiqlarida ham o ‘z ifodasini topgan. Bolaga yangi kiyim 
kiydirilayotgan paytda aytiladigan q o ‘shiqlarda xalq gapning 
lo ‘ndasini aytib q o ‘ya qolgan:
Tepa-tepa to'zdirm ay,
M ingan otim o ‘zdirmay.
Sen — b ir yillik,
M en — m ing yillik.
Yoqasi moyli b o ‘lsin,
Etagi loyli b o lsin ,
Mayli, bir yilda to ‘zsin,
0 ‘zi-chi, m ing yil kulsin!
Xalq qo'shiqlarida rasm -rusum lar rang-barang. Hammasi 
o ‘rinli, ham m asi zarur. M asalan, qizaloqning sochini ilk bor 
y u v ib -tarag an d a so ch n in g u zunligi, qalinligi, k o ‘rsa -k o ‘r- 
gudakligi, katta-kichikning havasini keltiradigan darajada ko‘r- 
kamligi obdon maqtaladi. Ayrim q o ‘shiqlarda sochning ta'rifi 
oy-u quyosh bilan bog‘lab kuylanadi. B aq uw at sochning 
uzunligi c h o ‘zsa oy va quyoshga ham yetib borishi quvnoq 
m isralarda ifodalanadi:
Oyda — quloch 
K unda — tutam .
Senga — kuyov,
M enga — palov.
Shu zaylda beshik q o ‘shiqlari kenja avlod kam olotida o ‘ziga 
xos tarbiya rolini o ‘taydi. K ichkintoylar ota-onalaridan, bobo-
14


m om olaridan chiroyli, ta ’sirli alia, q o ‘shiqlar tinglab, tillari 
biyron, o bktam , ziyrak b o ‘lib voyaga yetar ekanlar, endilikda 
o bzlari ham hayot yoMlarida q o ‘shiq to'q ib , q o ‘shiq qanotida 
o ‘sib-ulg‘ayishga harakat qiladilar. Bunday q o ‘shiqlam ing oliy 
nam unasi ,,C hittigul“ turkum iga kiradigan q o ‘shiqlar b o iish i 
m um kin. ,,C hittigul“ da mavzu nihoyatda rang-barang va juda 
jozibali. C hunonchi:
Oq sholiga k o 'k sholi,
Oq sholini oqlaylik,
K o‘k sholini ko'klaylik,
Yaxshi kunga saqlaylik,
H a-yu, chittigul,
H a-yu, chittigul, —
singari m isralariga nazar soladigan b o ls a k , bu q o ‘shiqda, 
asosan, g‘alla-sholi to bg‘risida gap ketadi. S holining turi, 
rangini eslatish orqali sholi hosili ju d a m o ‘l b o lg an ligin i; bu 
m o ‘l-k o 1 sholini pala-partish qilib yeb-tam om lam asdan, balki 
uni ehtiyotlab, tejam korlik bilan ishlatish darkorligi bolalar 
tilidan chiroyli tasvirlangan. Q arang, bugungi kunda tejam ­
korlik, iqtisod haqida bolalarga ko‘p gapiram iz. Yuqoridagi 
q o ‘shiqdan ay on b o lish ic h a , ota-bobolarim iz azaldan h ar bir 
narsani tejab-tergab ishlatishni o ‘z farzandlariga qattiq o ‘rgatib 
kelishgan.
Endi m ana bu misralarga razm soling:
J o ‘xorilar bo'ldi oq,
Q o‘nm a, shum qorayaloq!
A gar q o ‘nsang, urayin,
Bo‘lar oyoglng choloq.
H aq, huw !
K olrinib turibdiki, kattalarning m ehnati bilan jo ‘xori ekil- 
gan. Bugungi kunda u hosilga kirgan. Agar jo ‘xori q o ‘riq- 
lanm aydigan b o ls a , qush-qu m u rsq alar yeb, ekinni barbod 
qiladi. Bu ish kenja avlod — bolaga topshirilgan. Bolaning g‘ayrat- 
shijoati, ekinni saqlab qolish uchun urinishi, o ‘ylaymizki, 
bugungi bolalarga ham nam una b o la d i. „Agar q o ‘nsang, urayin, 
B o‘lar o y o g ln g c h o ‘loq“ deyishi qaysi bolani kattalarning 
mehnatiga ko‘maklashishga d a’vat etmaydi deysiz!
Bolalarning aytishuv — „O q terakm i, ko‘k terak“ q o ‘shiq- 
lari ham ham m a zam onlarda katta shuhrat qozonib kelgan. Bu
15


q o ‘shiqda, ko‘pincha, o ‘ziga xos o b ro ‘- e ’tiborga m uyassar 
b o lg a n bolalar tilga olinadi. U larning ibratom uz jihatlari 
bo lalar o ‘rtasida t a ’kidlanishi q o ‘shiqning y anada jozibali 
chiqishini ta'm inlaydi. Ayniqsa, bu aytishuv q o ‘shig‘i bugungi 
kun, bugungi bolalar to ‘g‘risida b o ‘lsa, yanada ajoyib b o ‘lishini 
quyidagi parchadan bilish m um kin:
Oq terakm i, ko‘k terak, 
K o‘m -k o ‘k, ko‘m -k o ‘k, ko‘k terak,
Bizdan sizga kim kerak? 
Bizdan sizga kim kerak?
Erkin q o ‘zichoq kerak! 
0 ‘zi a ’lo o ‘qiydi,
O la-bula kapalak, 
Tartibli ham odobli.
O rqa sochim jam alak, 
H am m ani sevar,
Oq terakm i, ko‘k terak, 
Tikishda chevar,
Bizdan sizga kim kerak? 
B archadan chaqqon,
Xayri qizaloq kerak! 
H am m aga yoqqan
O ppoq-oppoq oq kurak, 
G o ‘zal O zoda kerak!
Bu kabi aytishuv q o ‘shiqlari bolalarni m ehnatkash, odob- 
axloqli, o ‘qimishli b o iib kamol topishga d a’vat etadi. Bunday 
q o ‘shiqlar qanotida o bsgan h ar bir bola s o g lo m fikrli, elsevar 
bo lish ig a hech shubha yo‘q.
Y uqorida ko‘rib o lg a n im izd ek , alla-qo ‘shiqlar bolalarning 
estetik zavq-shavqlarini oshiradi. U larni hayot va m ehnatga 
m uhabbat, vatanparvarlik, d o ‘stlik, qah ram o nlik, insonpar- 
varlik kabi oliyjanob fazilatlar ruhida tarbiyalashga yordam
beradi.

Download 9,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish