Mamasoli jumaboyev

Maktabgacha ta'lim 
^ c “
y
bolalarga tavsiya etila- 
yoshidagi bolalarga o ‘qib, 
d l8an erta k larn in g h ajm i qisqa. 
hikoya qilib beriladigan 
m a z m u n i so d d a b o i a d i . Avval 
ertaklar 
eslatib o ‘tganim izdek, bu yoshdagi
bolalar hali olam nim a ekanligini 
bilmaydilar. Shuning uchun ularga tavsiya etiladigan ertaklar 
tabiat, hayvonot olam i, d o ‘stlik, m ehnat ahli, jam oa, odob- 
axloq to ‘g‘risida b o lg a n i m a’qul.
Bu davr bolalariga „C hivinboy“ , „Qizg‘anchiq it“ , „Tuya- 
qush bilan q o plon “ , „M aqtanchoq quyon“ , ,,Rostgo‘y bola“ , 
„A rilarn in g g ‘a z a b i“ , „T ulki bilan tu r n a “ , „ S h o lg ‘o m “ , 
„Q um ursqa“ , „K aptar sovg‘asi“ kabi ertaklarni o ‘qib berish 
foydalidir.
Bog‘ch a tarbiyachilari va o ta -o n a la r zim m asidagi eng 
m uhim ishlardan biri kichkintoylarni m ehnatga m uhabbat 
ruhida tarbiyalashdir. Bolani yoshligidan boshlab m ehnatga 
o ‘rgatish, kichkinaligidanoq unga bir yum ush berib, ishga 
odatlantirish lozim. U nga buyuriladigan ish aham iyatsiz, hatto 
,,ish“ deyishga loyiq b o ‘lmasa ham , uning natijasi m uhim dir. 
O qibatda bolada yoshligidan m ehnatni sevish, uddaburonlik, 
tirishqoqlik kabi fazilatlar shakllana boradi.
Bola b o g ‘chag a b o rg an d a h ay o td a m e h n atsiz yashab 
bolm asligini m a’lum darajada idrok etgani m a’qul. Bog‘chada 
bajarishi kerak b o ‘lgan yum u shlarni b o lanin g o ‘zi erkin 
ishlasin, xatolari uchun o ‘zini javobgar sezsin. Yosh qalb o ‘zi 
bajarayotgan ishning natijasini anglasin, fikr yuritishga, to ‘g‘ri 
ishlashga, g ‘ayrat qilishga ko‘niksin.
A m m o bolada bunday m alakalar birdan hosil bo‘lmaydi, 
balki asta-sekin yuzaga keladi. T o ‘g‘ri tarbiyani ju d a erta, 
oiladan, bog‘chadan boshlash kerak. Bolada m ehnat malakasi 
vujudga kelsa, u ota-on asi, kattalarning k o ‘rsatib turishini 
kutib o ‘tirm ay, o ‘zi eplab ketaveradi.
Ishga o ‘rganish va o ‘rgatishda e ’tib o r beriladigan narsa — 
har ishni o ‘z vaqtida bajarishga odatlantirishdir. Ishga od at- 
lanish ham , uni o ‘z vaqtida bajarish ham tarbiyada katta 
aham iyatga ega. H ar ish o ‘z vaqtida qilinm asa, k o ‘p yum ush- 
lar yig‘ilib qoladi, yuzaki, sifatsiz, pala-partish bajariladi.
43

---

Shuning u ch u n har qanday ishni o ‘z vaqtida g bayrat va 
m atonat bilan ado etish lozim. C hunki dunyodagi barcha tirik 
mavjudot harakat qiladi, intiladi va shu tufayli hayotda zarur 
b o ‘lgan narsalarga yetishadi. H atto arilar, c h u m o lilar va 
qushlar ham tinim siz m ehn at qilib, yozdan boshlab qish 
g‘am ini yeydilar.
Shu o ‘rinda xuddi inson kabi tinib-tinchim as, m ehnatkash 
qum ursqalar va ular haqida xalq to ‘qigan ,,Q um ursqa“ ertagi 
o ‘qib, hikoya qilib berilsa, samarasi yaxshi b o ‘ladi.
H ayot shunday: kim tadb irk orlik bilan erin m ay k o ‘p 
m ehnat qilsa, so g io m , boy-badavlat yashaydi, xo r-zor b o ‘l- 
may um r kechiradi. Q um ursqa m aqtanchoq em as, u oddiy 
va sodda. Shu fazilatlari bilan ajralib turadi. Savol-javoblarda 
muz, bulut, quyosh, yomg‘ir, yer, o‘t, mol, bo4ri, mergan-u 
sichqon kabilardan ham qum ursqa ustun chiqadi.
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklarning asosiy 
qism ini to ‘g‘riso ‘zlik, halollik, birovlarni ald am aslik kabi 
g‘oyalar ifodalangan asarlar tashkil etgani m a ’qul. M asalan, 
turkm an xalq ertagi ,,R ostgo‘y b ola“ ni olib ko‘raylik. Ertak 
qahram oni to ‘g‘riso‘zligi, kattalarning pand-nasihatlariga quloq 
solishi bilan yosh kitobxonda yaxshi taassurot qoldiradi.
Rus xalq ertagi ,,Sholg‘o m “ bu davr bolalar kitobxonligida 
asosiy o ‘rinda turadi. Ertak juda oddiy va sodda. A m m o uning 
m a’no va m azm uni, tarbiyaviy ahamiyati nihoyatda kuchli.
Ertakda boboning sholg‘om ekishi va yirik sholg‘om ni 
ko‘plashib tortib olish voqeasi tasvirlanadi. O rtiqcha tafsilotlar 
deyarli yo‘q. A m m o unda kichkintoylarga ibrat b o ‘ladigan 
jihatlar ko‘p. Ertakda boboning mehnatkashligi yaqqol ko‘zga 
tashlanib turadi. Bobo kechasi-yu kunduzi sholg^omga ishlov 
beradi, te r to ‘kib m ehnat qiladi. D em ak, ertakda, eng avvalo, 
m ehnatsevarlik ulug‘lanadi.
Ikkinchidan, bola atrofidagilar bilan ahil, d o ‘st b o ‘lib 
ulg‘ayishi kerak. Kimki d o ‘stlar bilan, jam oa bilan ham fikr, 
ham kor b o ‘lib o ‘ssa, o ‘ziga ham , o ‘zgalarga ham yaxshi. 
Ertakdagi kattakon sholg‘om ni yerdan tortib, sug‘urib olish 
voqeasi yosh kitobxon uch un ju d a qiziqarli. Bobo, buvi, 
n ab ira , k u ch u k , m u sh u k , sic h q o n la r b ir y o q ad an bosh 
chiqarib harakat qilishadi. Bu holat bolalarga katta zavq beradi. 
E rtak k ic h k in to y la rd a k u ch b irlik d a deg an tu s h u n c h a n i 
shakllantirishga xizmat qiladi.
44

---

Ertakning uchinchi jihati shuki, u m aktabgacha ta ’lim 
yoshidagi b olalarni tab iatn i sevishga, jo n iv o rlarn i asrash, 
avaylashga d a’vat etadi. K ichkintoylar kuchuk, m ushuk, hatto 
sich q o n n i ham bo q ish , asrash-av ay lash lozim ekanligini 
chuqurroq his qiladilar.
Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o ‘rtasidagi o ‘zaro ahillik 
va d o ‘stlik kabi xislatlarni bilishga ju d a qiziqadilar. Hayvonot 
olam ida ham d o ‘stga m ehribonchilik, g‘am xo‘rlik mavjudligi 
„Arslon bilan it“ , „Echki, q o ‘y va b o ‘rilar“ kabi ertaklar 
orqali beriladi. „Tuyaqush bilan q oplon16 ertagida hayvonlar 
o ‘rtasida bir-birlariga yordam berish, ayniqsa, boshlariga kulfat 
tushganda yurakdan, sam im iy ko6maklashish g'oyasi yotadi.
Q oplonning boshiga musibat tushdi. Tom og'iga katta bir 
suyak qadalib qoldi. D od-faryod qildi. Tuyaqush qoplonga 
yordam ga kelib:
— O sm onga qarab og‘zingni ochib tur, m en suyakni olib 
q o ‘yay, — debdi qoplonga.
Q oplon osm onga qarab og'zini ochib turibdi. Tuyaqush 
uzun tum shug'ini qoplonning og'ziga solib, tiqilib qolgan 
suyakni sug'urib tashlabdi.
Q oplonning ko'zlari ravshan b o 6lib, o lim d a n qutulibdi.
Biroz orom olgandan keyin qoplon tuyaqushga qarab 
shunday debdi:
— Sen m ard ek ansan , m enga yaxshilik qilding, endi 
ikkalamiz d o ‘st b o la m iz , zarur vaqtda bir-birim izga yordamga 
kelam iz, — debdi.
Tuyaqushga bu gap m a ’qul b o ‘libdi. T uyaqush bilan 
qoplon ikkalalari d o 6st boMibdilar.
Xalqda, o ‘zga bilan d o ‘st bo'ldingm i, bir um r b o ‘l, unga 
yaxshi-yom on kunlarida riyokorlik ko'rsatm a, degan gap bor. 
Tuyaqush bu y o ld a n bormaydi. O radan ko6p vaqt o ‘tadi. U 
jo 'rttag a qoplonni sinam oqchi b o 6lib, kunlardan bir kun:
— Voy dod, o ‘lyapm an, qoplon, meni qutqar! — deya bor 
ovoz bilan qoplonni yordam ga chaqiradi.
Q o p lo n c h in s o ‘zli, d o 6stga sa d o q a tli, g 6a m x o ‘r va 
m ehribon boMganligi uchun zudlik bilan tuyaqushning oldiga 
„ sh o x -b u to q lar o rasidan ustidagi ju n lari yulinib, harsillab 
yetib kelibdi66. Lekin u tuyaqushning yuzida tabassum ni ko‘rib 
hayron b o ‘ladi. Tuyaqush surbetlik bilan ,,K o6rm aganim ga 
ancha vaqt b o ‘ldi, ahd-paym onim iz esingdan chiqib qolm adi-
45

---

m i, deb seni sinab k o ‘rm o qch i e d im “ , deydi. Bu g ap d an
q o p lo n q attiq ranjiydi, dili o g ‘riydi, d o lstid an k o ‘ngli q o ­
ladi.
D o ‘stni aldagan aslida o ‘zini aldaydi. Birovni bir m arta 
aldadingm i, tam om , u senga boshqa ishonmaydi. Tuyaqush 
ham shunday b o ‘ladi. Bir kuni b o ‘ri uni ushlab oladi. 
Tuya­
qush qancha baqirib-chaqirm asin, qoplon „ D o‘stim jo ‘rttaga 
dodlayapti", deb o ‘ylaydi va oldiga kelmaydi. Tuyaqush boTiga 
yem b o ‘ladi.
Q o‘li ochiq, saxiy boMish, d o ‘stga sadoqat ko‘rsatish bu 
davrda o ‘qiladigan ertaklarning asosiy m ag‘zini tashkil etishi 
kerak. „Tulki bilan T u rn a “ ertagiga n azar tashlasak, bu 
holning butunlay teskarisini ko‘ramiz. D unyoda tulki zotidek 
m ug‘am bir, aldam chi, riyokor mavjudot b o ‘lm asa kerak. K o‘p 
ertaklarda turna insonga yaqin yuradi, unga ko‘maklashadi, 
yordam beradi, saxiylikda ibrat ko‘rsatadi.
Ertakda tulki va turnaning d o ‘st tutingani haqida gap 
boradi. M aqtanchoq, mug‘am bir, ayyor tulki oddiy, sodda 
turnani uyiga chaqirib:
— Albatta kelgin, jonginam , albatta, azizim , ju d a yaxshilab 
m ehm on qilaman! — deydi.
B a’zan yangi d o ‘stning fe’l-atvori qanday ekanligini o ‘zi 
yaxshi bilmay yurakdagi borini oshkor etadigan bolalar kabi 
turna ham tulkiga ishonadi, chinakam iga meni m ehm on qilar 
ekan-da, degan o ‘y-xayol bilan uning uyiga keladi. Tulki 
shirguruch pishirib, turnaning oldiga taqsim chada q o ‘yadi. 
Turna uzun tum shug‘i bilan taqsim chaga taq -taq uradi, am m o 
hech narsa yeya olm aydi. A yyor tu lk i esa b ir zu m d a 
shirguruchni o ‘zi yeb q o ‘yadi.
Ertakda turnaga alam qiladigan joyi shuki, tulki o ‘zi 
pishirgan taom ni o ‘zi yeb tugatsa-da, xushom adgo‘ylikdan 
qaytmaydi. „Aybga q o ‘ym aysan-da, jon d o ‘stim! Yaxshilab 
m ehm on qilishga boshqa narsa topa olm adim !" deb surbetligini 
ochiq nam oyish etadi. Bu esa bolalarning q a h r-g ‘azabini 
keltiradi. Ertak hayotda tulki kabi ochk o‘z, aldam chi b o ‘lmas- 
likka d a’vat etadi.
Turna ham b o ‘sh kelmaydi. Tulkini uyiga chorlab, b o ‘yni 
ingichka xurm achaga o ‘zi tayyorlagan ovqatni q o ‘yib, uni bir 
zum dayoq uzun tum shug‘i bilan o ‘zi yeb q o ‘yadi. Turnaning 
topqirligi kichkintoylarni xursand qiladi. U larda qilm ish-
46

---

qidirm ish, birovga nim a qilsang, albatta, o ‘zingga qaytadi, 
degan tushuncha paydo b o ia d i.
X ullas, m ak tab g ach a t a ’lim yoshidagi b o la lar o ‘zlari 
tinglagan ertaklari yordam ida atrof-olam bilan tanishib, nim a 
yaxshi-yu, nim a yom onligini bilish orqali m a’naviy dunyosi 
boyib, voyaga yetadilar.