Mamasoli jumaboyev

MASALLAR

---

Bir donishm and „Aqling bilan qara, ko‘z xoindir, qalbing 
bilan eshit, quloq yolg‘onchidir“ , degan ekan. Inson bir ishga 
kirishar ekan, eng aw al shu ishni aql kabi adolat oMchovida 
o ‘lchab, keltiradigan foyda yoki zararini o ‘ylab, so ‘ngra shu 
ishga harakat qilishi lozim. 0 ‘zi uncha tushunm agan ish haqida 
uni yaxshi tushunadigan mutaxassis m aslahatini olish tavsiya 
etiladi.
G o ‘zal xislatlar komillikning bir nishonasidir. G o ‘zal axloq 
ham aqlning kamolga erishganidan dalolat beradi. Bir majlisda 
hech kimga so‘z berm ay, ezm alik qilib so‘zlay berm aslik, johil 
va nodonning so‘zlariga sukut bilan javob berishlik inson uchun 
g‘olibiyat va sadoqat b o ‘lib, buning aksi esa pushaym onlik va 
tubanlikdir.
H ayotda beaql, o ‘ylamay, o ‘ziga o ‘zi xulosa chiqarm ay 
yashaydigan odam lar ham bor. Ayniqsa, d o ‘st-o ‘rtoq tanlashda 
ta g -tu b in i s o ‘ra b -s u ris h tirm a y , k a sb -k o rin i b ilm ay , fe ’l- 
atvorini o lrganmay turib d o ‘st bo iad ig an lar, albatta, quyidagi 
rivoyatda aks ettirilganidek, o ‘zini o ‘zi nobud qiladi, halok 
boiadi:
Bir boglbonning tog‘ yaqinida g‘oyatda dilkusho bog‘i bor 
edi. D ehqon o ‘sha bog‘da um r kechirardi. Bir kuni zerikib 
bog‘dan tashqariga chiqdi, tog‘ etaklarini tom osha qilib yurdi, 
shu vaqt yuksak to g la rd a n quyiga tushgan bir ayiqqa duch 
keldi. U lar bir-birlariga ulfat boMdilar. Ayiq o ‘sha dehqonning 
suhbatiga ko‘ngil berdi, u bilan birga bog‘ga keldi, shirin 
m evalardan yeb d o ‘stligi m ustahkam bo‘ldi.
M abodo dehqon soya-salqin joyda dam olib uxlab qolsa, 
ayiq uning yonida o ‘tirib , pashshalarni q o ‘rirdi. Bir kun 
bog‘bon uxlab, ayiq pashshalarni q o ‘rib 
0
‘tirgan edi, pash- 
shalar dehqonning yuz-ko‘ziga hujum qilishdan to ‘xtam adilar. 
Bir tarafd an quvlasa, ikkinchi to m o n d a n yopirildi. Ayiq 
ularning ham m asini birdaniga oMdirish fikriga tushdi. Pash- 
shalar dehqonning y uz-ko‘ziga yopirilib q o ‘ngan vaqtni poylab 
turib, dehqonning boshiga xarsang tosh bilan bir tushirdi, 
d e h q o n n in g boshi m ajaq lan ib k etd i. P ash sh alarg a ziyon 
yetm adi, ular uchib ketdilar.
Hissa: 
N o d o n n in g d o ‘stligi h am ayiqning d o ‘stligiga 
o ‘xshash b o ‘ladi. H ar kim nodonni o ‘ziga d o ‘st, ulfat deb 
hisoblasa, dehqonning holiga tushishi m um kin.
34

---

Bayt:
Al’amon, yuz al’amon, nojinslardan al’amon,
Yaxshi ulfatlar bilan bo‘lg‘il hamisha, ey javon!
Inson oddiy, sodda, o ‘z ishiga pishiq, puxta b o ‘lsa, katta-
yu 
kichiklarga, jonivorlarga m ehribon, rahm dil b o ‘lsa, uning
hayotda obro ‘-e ’tibori olam cha b o ‘ladi. Aksincha, takabbur 
b o ‘lsa, odam lam i ranjitsa, dillariga ozo r beradigan b o ‘lsa,
jonivorlarga rahm -shafqat qilm asa, tez orada jazosini tortadi. 
X alq b u n d ay tak ab b u r, faq at o ‘z m an faatin i o ‘ylab ish 
ko‘radiganlarni xush ko‘rmaydi. 
Bunga yorqin misol „ Kalila 
va D im n a“dagi m ana bu masaldir:
„Bir kuni Q oraquloq o ‘rm on chetiga chiqib o ‘tirgan edi, 
bir sichqonning jadallik bilan daraxt tom irini kem irayotganini 
ko‘rib qoldi.
Daraxt tilga kirib unga dedi:
— Ey dilozor va sitamkor! N im a uchun jo n im rishtalarini 
qirqyapsan?
Sichqon uning nola-yu zoriga e ’tibor berm ay, o ‘z ishini 
davom ettiraverdi. N ogoh bir burchakdan bir ilon chiqib, 
sichqonga ham la qildi va bir dam da yutib yubordi. Q oraquloq 
bu voqeadan „D ilozorning jazosi ozor ekan“ , degan xulosa 
chiqarib oldi.
Shu vaqt bir tarafdan tipratikan kelib, ilonning dum idan 
tishladi-yu, boshini ichiga tortib, g ‘ujanak b o ‘lib oldi. lion jahl 
bilan unga o ‘zini ura boshlagan edi, a ’zoyi badanini tikanlar 
pora-pora qilib yubordi. Ilon o ‘sha zahoti o ‘ldi. Q oraquloq 
bun dan ibrat darsi oldi. Ilon o ‘lgach, tip ratikan boshini 
chiqarib, uning yaxshi-yaxshi jo y id an tanlab yedi. Q orni 
to ‘ygach, daraxt soyasida koptokdek b o ‘lib yum alab, huzur 
qilib yotgan edi, nogoh bir och tulki kelib qoldi. Tipra- 
tikanning nayzalaridan q o ‘rqib, uni hiyla bilan o ‘ldirm oqchi 
b o ‘ldi. U tipratikanni ag‘anatib qorniga yozildi. Tipratikan 
yom g‘ir yog‘yapti shekilli, deb o ‘ylab, boshini chiqargan ham 
ediki, tulki bir ham la bilan uni ch o ‘rt uzdi, bo‘shashib, qorni 
ochilib qolgan tipratikanni ishtaha bilan yeb oldi. Shu vaqt 
b o ‘riga o ‘xshagan vahshiy bir it kelib, tulkini turgan yerida 
b o ‘g‘ib, uning go‘shti bilan ochligini qondirdi.
Q oraquloq bu ajoyibotlarni k o ‘rib, hayron qolib yotar
edi.
35

---

It endi dam olishga hozirlik ko‘rayotganda bir qoplon kelib, 
uning siynasidan oldi. Q oplon hali itni tugatm agan ham edi, 
ovchi kelib, bir o ‘q bilan uni jo-bajo qildi. Q oplonning joni 
hali uzilmagan edi, u yerdan bir otliq o ‘tib qoldi. Unga 
qoplonning terisi yoqib qolib, ovchi bilan urisha boshladi. 
Q ilich so lib , o v c h in in g b o sh in i ta n id a n ju d o q ildi va 
qoplonning terisini olib yo‘lga tushdi. U yuz qadam ham 
yurm agan edi, oti qoqilib, yerga yiqildi. G ardani sinib, u shu 
on halok b o ‘ldi“ .
Bolalarga shu nd ay t a ’lim -tarb iy a berish kerakki, ular 
o ‘sib-ulgbayganlaridan keyin aslo kibr-havoga berilmasliklari, 
m a q tan ch o q b o lm a s lik la ri lozim . O c h k o ‘zlik, tam agirlik , 
m aqtanchoqlik, o ‘zini katta tutish yaram as odatlardan hisob­
lanadi. Kimki shu yo‘ldan borsa, albatta, u el-yurt o ‘rtasida 
obro ‘-e ’tiborini yo‘qotadi, xorlig-u zorlik bilan halok b o ia d i.
H am m aga m a’lum ki, chum oli ju da m ehnatkash b o ia d i. U 
kechasi-yu kunduzi harakatda b o ia d i, ishlaydi. U ning o ‘zgalar 
bilan suhbatlashishga, dam olib o lirish g a vaqti yo‘q. U ham isha 
shoshiladi. „Qish g‘am ini yozda ye“ maqoliga q at’iy amal 
qiladigan chum oli o ‘ziga oziq-ovqat qidiradi, topadi, uyiga 
tashiydi, sudraydi.
C hum oli ertani o ‘ylaydi, ovqat yig‘adi. Bu bilan o ‘z uyida 
bolalarining, keksalarning, yordam ga m uhtoj bem orlarning 
q o rn in i to ‘ydiradi. Ari esa uning teskarisi. U o c h k o ‘z, 
m aqtanchoq, surbet. H oziri-yu huzuri qabilida ish ko‘radigan- 
lardan. K unlardan bir kuni arining ko‘zi zo ‘r m ashaqqat bilan 
iniga don sudrab borayotgan chum oliga tushib qoladi. Yengiltak, 
m aqtanchoq, tam agir, surbet ari:
— Ey, chumoli! 0 ‘zingni bu qadar azobga q o ‘yishingdan 
nim a foyda? Bu ishni ne sababdan ixtiyor qilding? M ening 
hayotim , yem ish-ichishim ga qarab ish tutsang bo lm ay d im i? 
Podsholar dasturxonidagi h ar qanday taom m ensiz yeyilmaydi. 
Sham olni m inib ucham an, istagan yerga q o ‘nam an, nayzam ni 
yovning jigariga sancham an. Xullas, nim ani k o ‘nglim tilasa 
shuni yeym an, — dedi.
Y uqorida eslatib o lg a n im iz d e k , b u n d ay m a q ta n c h o q , 
bosar-tusarini bilm ay qolganlar, o d atd a, hayotda qoqiladilar. 
Yo halok b o la d ila r, yoki xalq orasida o b ro ‘- e ’tiborlarini 
yo‘qotib yo lglzlanib qoladilar. M aqtanchoq, o ‘ziga ortiqcha erk 
bergan, chu m olining ustidan kulgan ari b ir parvoz bilan
36

---

to ‘g‘ri qassobning d o ‘konidagi mixga osib q o ‘yilgan go‘shtga 
q o ‘ndi. Qassob q o ‘lida p ic h o g i bilan uni moMjalga oldi va 
nim talab tashladi. Shu yerda poylab turgan chum olilar esa uni 
sudrab ketdilar.
B olalarni shun day tarbiyalash lozim ki, u lar kelajakda 
sog‘lom fikrli, halol, pok inson b o ‘lib o ‘ssinlar. Q achonki, bola 
ishlam ay, peshana teri to ‘km ay topilgan n arsad an hazar 
qiladigan, o ‘zgalar m ol-m ulkiga ko‘z olaytirm aydigan b o ‘lib 
voyaga yetsa, kelajakda haqiqiy inson b o ia d i. D em oqchim izki, 
bola m ehnat qilib, m ehnatga ko‘maklashib o ‘ssin. Axir m ehnat 
insonga baxt-saodat keltiradi. Yalqovlik va ishsizlik esa falokat 
girdobiga yetaklaydi.
Bir m asalda baliqchi tutgan baliqlarini uyiga olib kelar 
ekan, bir zolim yo‘lto ‘sar uning baliqlarini tortib oladi va 
uradi. Baliqchi bunday duo qildi: ,,Yo rabbiy, m eni zaif, uni 
qu w atli qilib yaratdingki, u m enga zulm qildi. M axluqotingdan 
birini unga ro ‘para qil, toki butun olam undan ibrat olsin. 
Yo rabbiy, sen har narsaga qodirsan!“
Zolim baliqlarni pishirib yeyayotgan paytda to m o g lg a
qiltanoq tiqildi. Nafas ololm ay qoldi. Tabiblarga yugurib davo 
topolmadi. Kechga yaqin Allohga yolvordi. Zolim tushida „Falon 
o d a m n in g h a q in i b e ra s a n , s h u n d a n s o ‘ng x a s ta lik d a n
qutulasan" degan nidoni eshitdi. Uyg‘onar-uyg‘onm as, shoshi- 
lib baliqchini qidirib topdi. Unga ming dirham be rib halollashdi. 
Allohning izmi bilan xastalikdan qutuldi.
Bayt:
Mehnat ila hal boladir har mushkul,
Komi dil mehnat ila bug'doy hosil.
Jam iki jonzot o ‘ziga d o ‘st, o ‘rtoq, ham kor qidiradi. D obstga 
butun ixtiyorini beradi, sirini, yurak dardini aytadi. D o ‘stga 
ishonib, unga suyanib, undan ko‘mak olib yashaydi. Kerak 
boMsa, d o ‘sti uchun jonini beradi. D o‘stlikning qoidasi, sharti 
shunday. Arslon bilan kuchuk voqeasiga b ag ish lan g an bir 
asarda d o ‘stga sadoqat, vafodorlik nafaqat odam lar o ‘rtasida, 
balki hayvonlar orasida ham borligini ko‘ramiz.
L ondon hayvonot b o g ld a to m o sh ab in lard an pul yoki 
yirtqichlar uchun yemish sifatida it, m ushuk olinar edi.
Bir odam hayvonlarni ko‘rm oqchi b o ld i va ko‘chadan bitta 
kuchukchani tutib keltirdi. Haligi odam ni tom oshaga kir- 
gizishdi, kuchugini esa yemish o ‘rnida arslonga tashlashdi.
37

---

K uchukcha du m in i qisgancha qafas burchagiga borib 
suykaldi. Arslon unga yaqinlashib, hidlab ko‘rdi.
K uchukcha chalqancha yotib panjasini ko‘tardi va dum ini 
likillatdi. Arslon unga panjasini q o ‘yib, ag'dardi.
K uchukcha sakrab turib, arslonning oldida orqa oyoqlari 
bilan tikka turdi. Arslon kuchukka tikilib qoldi, kallasini o ‘girib, 
atrofga alangladi va o ‘ljasiga tegmadi.
X o‘jayin qafasga go‘sht tashlagan edi, arslon bir b o ‘lagini 
uzib olib, kuchukchaga berdi.
K echqurun arslon uxlash u ch u n yotgand a ku chu kcha 
uning yoniga c h o ‘zilib, kallasini panjasiga q o ‘ydi.
S hundan buyon kuchukcha arslon bilan b itta qafasda 
y ashay b o sh la d i, arslo n u ng a te g m a d i, y em ish in i yeb, 
kuchukcha bilan birga uxlar, birga o ‘ynar edi.
Bir kuni bir janob tom oshaxonaga kelib, kuchukchasini 
tanib qoldi, u kuchukcha o ‘ziniki ekanini aytib, xo‘jayindan 
qaytarib berishni so‘radi. X o‘jayin qaytarm oqchi b o ‘ldi, am m o 
kuchukchani arslon qafasdan chiqarm adi.
Shunday qilib, yil b o ‘yi arslon bilan kuchukcha bir qafasda 
yashadi.
Keyingi yili kuchukcha kasal b o ‘lib, o ‘lib qoldi. Arslon 
yemishga ham qaram as, kuchukchaga panjasini q o ‘ygancha 
hidlagani-hidlagan edi.
Arslon kuchukchaning o ‘lganini bildi-yu, jurilarini hur- 
paytirib sakradi, dum i bilan o ‘zini savalay ketdi, qafas devoriga 
urildi va polni, eshik zulfini g‘ajiy boshladi.
Arslon uzzukun o ‘zini qafasga urib, n a’ra tortdi, so‘ng 
jonsiz kuchukcha yoniga c h o ‘zilib, jim ib qoldi.
X o ‘ja y in arslon dard in i u n u ta r deya qafasga boshqa 
kuchukchani q o ‘yib yubordi, am m o arslon uni shu zahoti 
tilka-pora qilib tashladi. Keyin o ‘lik kuchukchani panjalari bilan 
quchoqlagancha besh kun qim irlam ay yotdi-da, oltinchi kuni 
u ham o ‘lib qoldi.
Bu hikoyada arslon haqiqiy d o ‘stlik yo‘lini tutdi, chin 
do'stlik nam unasini ko‘rsatdi. Quyidagi eshak bilan ot haqidagi 
masalda esa buning teskarisini ko‘ramiz. D o‘st, ham korning 
iltimosi, iltijosi, yalinib-yolvorishiga quloq solmagan otning 
a h v o lig a en d i m a y m u n la r ham y ig ‘lay digan b o ‘lganligi 
afsuslanarlidir.
38

---

Bir boyning bir-birlariga yaqin, d o ‘st, ham fikr, yelka- 
dosh, safdosh bir oti bilan eshagi bo r edi. Bir kuni ular 
yo‘lda ketar ekanlar eshak otga shunday debdi:
— D o ‘stim , sog‘ligbim yaxshi b o ‘lm ay qoldi, boz ustiga 
yelkamdagi yuk ham juda og‘ir. Bu ahvolda manzilga yetib bora 
olm aym an, yukim dan ozginasini ol.
O t d o ‘sti eshakning yalinib, yolborishiga quloq solmabdi. 
Eshak sog‘lig‘ining yom onligidan, yukning og‘irligidan yiqilib 
tushib, o ‘lib qolibdi. Sohib eshakning bor yukini, qolaversa, 
uning terisini ham otga ortib q o ‘yibdi. O t faryod ko‘taribdi:
— U h, sho‘rim qurisin m en bechoraning! H olim ga voy 
m en badbaxtning! D o ‘stimga ozgina ko‘maklashgim kelmagan 
edi, endi b o ‘lsa, bor yukini, qolaversa, uning terisini ham 
ko‘tarib ketyapm an. Uh!..
Inson olamga kelar ekan, o ‘qishi, ilm olishi, kasb-hunar 
egasi b o ‘lishi lozim . A gar inson o ‘qim asa, o ‘rg anm asa, 
bilm asa, hayotda m oddiy va m a’naviy tom on dan qiynalib, bir 
parcha nonga zor b o ‘lib, xaroblikda um r kechiradi.
H atto kasb hisob lan m asa-da, u o ‘tin ch i b o ‘lsa, o ‘tin 
yig‘ib, tashib, sotib bola-chaqa boqib yursa-yu, shu ishni ham
tark etsa, bunday insonning tirikchiligi o ‘tm ay qoladi, bola- 
chaqasini boqishga qurbi yetm ay sarson-sargardon b o ‘lib ishsiz 
qoladi, ochlik, yupunlikka giriftor b o ia d i. 0 ‘tm ishda ikki qalin 
d o ‘st 
0
‘tinchilik qilishar, o lin n i eshakka yuklab shaharga olib 
kelib sotishardi. U lar shu tariqa halol tirikchilik qilib kun 
kechirardilar. Ikki d o ‘st qora kunlari uch un biroz pul ham 
jam g‘arib q o ‘yishdi. K unlardan bir kun o ‘z .kasbining qadriga 
yetm agan, farosat bobida n o ‘noqroq ikkinchi d o ‘st birinchisiga 
dedi:
— O g‘ayni, odam larga b ir nazar tashla, ham m asi jo n
koyitm asdan rizqini topib yuribdi. N ega biz o ‘zimizni bunchalik 
qiynaymiz. Kel, bundan ko‘ra boshqa biron osonroq, zahm atsiz 
ish bilan shug‘ullanaylik.
Aqlli va tajribali og‘ayni shunday deb javob berdi:
— T o bg‘ri aytasan, ham m a odam o lz rizqini topib yuribdi. 
Lekin har kim o ‘z kasb-hunari bilan m ashg‘ul. Shuning 
uchun hayotim iz bir yo‘sinda, tartibli o la y o tir. Biz odam larga 
o ‘tin yetkazib beram iz. U lar bizga non tayyorlab berishyapti. 
M abodo, biz o ‘z kasbimizni tashlasak, bundan ming bad o g lr
kunlarga giriftor b o la m iz.
39

---

Johil o ‘rtog‘i o ‘z donishm and og‘aynisining bu hikm atona 
gaplariga quloq sol mad i. Eshagini sotib, pul ja m g ‘arm alarini 
oldi-yu, kasb-kor axtarib bozorga yo‘l oldi. Biroq hech qanday 
k asb -k o rd an xabari b o ‘lm agani u c h u n tez k u n lard a b o r 
pullarini sarf qilib, n o cho r ahvolga tushib qoldi. U ning o ‘rtog‘i 
esa aw algidek o ‘z kasb-korini qilar, o ‘tinlarini sotib, asta-sekin 
pul to ‘plardi. U kasb-hunar o ‘rganishga ahd etib uzoq tahsil 
ko‘rdi, m ohir kosib b o ‘lib elga tanildi.
Hissa: 
H ech bir inson o ‘z kasb-koridan shikoyat qil- 
masligi va tahsil k o brm ay, boshqa kasb sohibi b o ‘lishga 
intilmasligi zarur. Z ero, barcha kasb-hunarlarda aziz, xalq 
ehtirom iga loyiq insonlar bor. Shuningdek, har bir kasb- 
hunarda m anfur, odam lar nafratiga d u ch or b o ‘lgan kim salar 
ham bor. Bilgan hunarni tashlab, bilm agan hunarga q o ‘l urish 
oldidan oqqan suvning qadrini bilm ay, ch o ‘lda suv axtarm oq 
bilan barobardir.
Bayt:
Iqtidoring yetmagan ishni qilma,
Sababsiz o‘zingni donishmand bilma.
Bu yerda yana bir narsani ham ta ’kidlab o ‘tish lozimki, 
masal janri nafaqat og‘zaki, balki yozm a adabiyotda ham
mavjud. Masal janrini Navoiy, G ulxaniy, M uqim iy, Zavqiy, 
Avloniy, H am zalar ijodida ko‘plab uchratish m um kin.
Q uddus M uham m adiy, P o‘lat M o‘m in, Yam in Q urbon, 
M uxtor Xudoyqulov, Sam ig1 A bduqahhor, Anvar O bidjonlar 
bu ja n rn i yuqori ko‘ta rd ila r va k o ‘ta rm o q d alar. Bugungi 
m asalchi-qalam kashlarim iz tobora o ‘qim ishli, ta ’sirli, tarbiyaviy 
aham iyati yuksak masallar yaratm oqdalar.
ERTAKLAR
Xalq og‘zaki poetik ijodidagi eng boy va rang-barang 
ja n rla rd a n biri e rta k d ir. E rtak xalq tu rm u sh i, u rin ish i, 
m ehnati, yuksak ideallariga maskanligi, xullas, xalq hayotining 
barcha jabhalari bilan uzviy bog‘langanligi bilan ham g‘oyatda 
e ’tiborlidir. Z ero, ertaklar hech vaqt bekorchi, erm ak narsalar 
b o ‘lmay, ular ham m a vaqt zo ‘r ijtim oiy va tarixiy aham iyatga 
egadir. Bahaybat m axluqlar haqida hikoya qiluvchi ertak va
40

---

afsonalarda u yoki bu davrning ijtimoiy, hayotiy kurashlari, 
xalq m anfaatlari o ‘zining badiiy ifodasini topgan.
Ana shu buloq singari jo ‘shqin, um m ondek tubsiz, bebaho 
xazina b o ‘lm ish ertak o ‘zining g ‘oyaviy m azm uni, badiiy 
qudrati bilan ham isha m ehnat ahlini o ‘ziga m aftun etib kelgan.
Ertakning m uhim xususiyatlaridan biri uning h ar doim
xalq hayoti, kurashi, tarixi, psixologiyasi, dunyoqarashi, urf- 
odatlari bilan juda yaqin b o g la n g an b o ‘lishi, insonlarga axloqiy 
va m a’naviy yo‘ldosh b o ‘lib kelishidadir. Ertak — insonning 
m a’naviy va jism oniy kuchiga ishonch ruhi bilan to ‘lib-toshgan. 
U insonga b u tu n real va tab iatd an tashqari kuchlarning 
b o ’ysunganini ifodalaydi. Ertaklarda inson tabiat va ijtimoiy 
hayotda o ‘ziga dushm an b o ‘lgan kuchlarga qarshi kurashda 
doim o g‘olib chiqadi. Xalq o ‘z ertaklarida badiiy obrazlar orqali 
o ‘z d u n y o q a ra s h i, ax lo q n o rm a la ri va b o sh q a ijtim o iy
masalalarni o ‘rtaga q o ‘ygan va o ‘zicha hal etgan. Bu fikrlar, 
intilish lar, o rzu -h av aslar o m m an in g didiga, ruhiga yaqin 
obrazlar orqali ravon, jonli tilda yetkazib berilgan. Ertaklar 
sodda va tushunarli b o ‘lgani uchun katta va kichikka, savodli 
va savodsiz kishiga tez yetib boradi. U lar orqali insonning 
ijtimoiy axloq norm alari ham shakllanadi. B a’zan bu axloqiy 
norm alar masal tarzida, allegorik ravishda ifodalanib kelgan. 
Bu hoi, ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertaklarda aks etgan. 
Xalqning kelajakka ishonchi, adolatning adolatsizlik ustidan 
g‘alabasi, yorug‘likning zulm atni yengishi, ozod va baxtiyor 
hayotga ergashish kabi g‘oyalar ertaklarda yorqin obrazlar 
orqali tasvirlangan. Xalq ertaklaridagi bu m otivlar g‘oyaviy- 
em otsional ta ’sirni kuchaytiradi, m ehnatkashlarning zulm kor- 
larga qarshi n a fra t-g ‘azab in i o sh irad i va xalq m a ’naviy 
hayotining ajralmas qismini tashkil etadi.
Xalq dahosi bilan yaratilgan ertak lar yosh avlodning 
tarbiyasiga kuchli ta ’sir qiladi va m a’naviy hissiyotni uyg‘otadi. 
E rtak lar in so n n i o ‘z k u ch i, o ‘z h u q u q i, o ‘z ozo dligini 
anglatishi, undagi mardlik va vatanga m uhabbat tuyg'ularini 
uyg‘otishi bilan ham m a’naviy oziq berib kelgan.
Xalq ertaklari el-yurtni ko‘z qorachig‘iday avaylab-asra- 
guvchi ajoyib vatanparvar qahram onlarni ulug‘ladi; ayollarning 
haq-huquqini him oya qildi; osm onda uchishni, oyga yetishni 
orzu qildi, „Oynayi ja h o n “ lari orqali yer yuzida b o ‘layotgan 
voqealarni bilib turdi, uzoqni yaqin qildi; „O childasturxon“ lari
41

---

bilan noz-u n e ’m atlar yaratdi; kishilar xarakteridagi yaram as 
odatlarni, nom a'lum , no m a'qul hislatlarni tanqid ostiga oldi; 
m ard lik , ep ch illik , d ovyuraklik, m eh n atsev arlik , halollik, 
vafodorlik, to ‘gbrilik, saxiylik g‘oyalarini ilgari surdi, ulug‘ladi. 
Safarga otlangan botirning bir siqim tuproqni o ‘zi bilan birga 
olib ketganligini hikoya qiluvchi ertakni eslang. A na shu bir 
siqim vatan tuprog‘i o ‘zgalar yurtida unga k u ch -q u w at ato 
etadi, yaralanganda dardiga m alham b o ‘ladi, maqsadga yetishida 
m adad beradi.
A na shunday xalq prozasi — ertakda, ayniqsa, rom antik 
tasvir kuchli b o ‘ladi. U nda qahram on jabr-jafo chekadi. Lekin 
oxiri baxtiyor b o ‘ladi, tengsiz jangda, kurashda g‘olib chiqadi. 
Bunda rom antik yechim — xotim a xalqning idealidan, uning 
orzu -u m id id an kelib chiqadi. Busiz m um kin em as, ertak 
xalqning o ‘z kuch-qudratini anglab olishga m adad berishi, uni 
baxtiyor kelajakka tom on ilhom lantirishi, kurashga chorlashi 
va shu kurashning (abstrakt b o ‘lsa-da) g‘alabasiga ishontirishi 
kerak. Bunday optim istik yo‘nalish turli ertaklar (hayvonlar 
haqidagi ertaklarda ham , sehrli-afsonaviy ertaklarda ham , 
ijtim oiy-m aishiy ertaklarda ham , hayotiy ertaklarda ham )da 
ufurib turadi. Misol tariqasida „K am bag‘al qiz“ , „Podachining 
qizi“ , „Zum rad va Q im m at“ , „O ta vasiyati“ , ,,K o‘k q o ‘chqor“ , 
„U ch og‘ayni botirlar", ,,K am bag‘al-qashshoq“ , ,,A hm adlar“ 
kabi ertaklarni olib ko‘raylik. Bunday ertaklarda m ehnatkash 
xalqning m ung va zori, qayg‘u va hasrati ham , quvonchi va 
baxtli, shod va erkin kunlarga intilishlari ham o ‘z ifodasini 
topgan, yaxshi yashash haqidagi ezgu niyat, orzu-um idi aks 
etgan.
0 ‘tm ishda qashshoq yashagan, og‘ir m ehnatdan tinka- 
madori qurigan, och-yupun, bir parcha nonga zor b o ‘lgan 
k ish ila r faro v o n tu rm u s h , yaxshi k u n la r h a q id a o rz u - 
istaklarini o ‘z og‘zaki ijodlari orqali bayon qilganlar.
M eh n atk ash x alqning tu rm u sh sh aro itin i yaxshilashga 
qaratilgan bunday ertaklarning qahram onlari turli toifadagi 
kishilar: biri c h o ‘ri, biri ishsiz — qashshoq, biri podachi, 
biri ovchi — m ergan. Lekin barchasining ham intilishi va 
niyati bir: yaxshi yashash, sevgilisi visoliga yetish, el-yurt 
xizm atiga kam arbasta b o ‘lish — bu yo‘lda duch kelgan to ‘siq 
va g‘ov lardan dovyuraklik va ja so ra t k o ‘rsatib o ‘tish d a n
iboratdir.
42

---

E rtak q a h ra m o n la ri poklik, a q l-z ak o v at, ta d b irk o rlik , 
qahram onlik bilan ish ko‘rganliklari uchun ham om adlari 
keladi, baxtli b o lad ilar.