Mamasoli jumaboyev



Download 9,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/118
Sana25.02.2022
Hajmi9,04 Mb.
#464331
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   118
Bog'liq
Bolalar adabiyoti.2-nashr Jumaboev M. (1)

MAQOLLAR
Bolalar xalq og‘zaki ijodida m aqollar yetakchi o ‘rinda 
turadi. Xalq yaratgan g‘oyat ixcham , chuqur va tugal m a ’noli 
gaplar m aqol deb yuritiladi. M aqol xalqning, b ir nech a 
av lo d larn in g a q l-u farosati h am d a tu rm u sh tajrib asin in g
yak uni, u la r d o n ish m a n d lig in in g m ah su lid ir. M aq o llard a 
h ay otn in g a c h c h iq -c h u c h u g in i tatib k o ‘rgan, turm ushdagi 
hodisalarga aql ko‘zi bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob, 
m ehnatkash kishining biror voqea-hodisadan, biror kishidan 
yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa 
biror kishi uchun (ko‘proq bolalar uchun) yo‘l ko‘rsatuvchi 
b o iib xizm at qilishi m um kin. M aqollar xalqning aql-idroki,
16


ijtim oiy-tarixiy tajribasi, kurashi ham da m ehnatining badiiy 
ifodasi sifatida yaratilib kelinmoqda.
M aqollar chuqur m a’noni ifoda eta bilishi, ixcham , pishiq 
va puxtaligi bilan xalq og‘zaki ijodining boshqa turlaridan farq 
qiladi. U larda m ehnatkash xalqning orzu -um idlari, o ‘zaro 
m unosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik hislatlari, o ‘y- 
fikrlari o ‘ziga xos shaklda aks etgan b o ‘ladi. Shu sababdan ular 
bolalarni to ‘g‘ri, m antiqiy fikrlashga, m aqsadni qisqa, ixcham 
va lo ‘nda bayon etishga o ‘rgatadi, ularning badiiy didini 
oshiradi, tarixiy hodisalarning m ohiyatini yaxshiroq, ch u - 
q u rro q payqab olishga yordam beradi. B undan tashqari, 
m aqollar ona tilining eng nozik badiiy xususiyatlarini bilishga 
va so‘z boyligini oshirishga ko‘m aklashuvichi vosita sifatida 
xizmat qiladi. K uzatishlarim izdan shunday xulosaga keldikki, 
deyarli barcha m aqollarda, birinchi navbatda bola tarbiyasi, 
odob yotar ekan. E 'tib o r bering:
„A w al salom, keyin kalom “ , „A w al o ‘yla, keyin so‘yla“ , 
„Bola aziz, odobi undan aziz“ , „Inson odobi bilan, osmon 
oft obi bilan“ , „Odob bozorda sotilmas11, „O dobning boshi til“ , 
„O tan g bolasi b o ‘lm a, odam bolasi b o T ‘, „Yaxshi xulq 
kishining husni“ , „Ustozingga tik qarasang, to ‘zasan, hurm at 
qilsang, asta-sekin o ‘zasan‘\ „T o‘g‘ri o ‘zar, egri to ‘zar“ .
Bunday iboratom uz m aqollar ro ‘yxatini yana c h o ‘zish 
m um kin.
Bola to ‘g‘riso‘z, odobli, aqlli b o ‘lib kamol topm og‘i lozim. 
Ana shunday bola bor ovoz bilan:
— Ong ko‘zim iz ocham iz,
T ong ko‘zim iz ocham iz.
Boqam iz keng olam ga,
Barchaga teng olamga! —
deydigan b o ‘ladi. U larning bu yo‘llarida, harakat, intilish, 
kurashlarida yuqoridagi m aqollarning o ‘rni, albatta, katta 
boladi.
Bola kam olotida, birinchi navbatda, salom -alik turadi. 
S alo m -alik n i o ‘rgangan, uni kan da qilm aydigan h ar bir 
b o lan in g ishi y u rish ad i, o m ad i ch o p av erad i. A xir xalq, 
„Yaxshi gap bilan ilon inidan ch iq ad i“ , degan hikm atni 
bekorga aytmagan. H ar qanday holatda ham salom og‘irni 
yengil qiladi, oldindagi to ‘siq va g‘oyalarni zabt etishda 
m adadkor b o ‘ladi.
2 — 
B o l a l a r a d a b i y o t i
17
лО/У/Ь
Alisher Havel у 
2 0 ^ 2 ^
nomidagi 
A ^ f f f r O - z bckiston Mk


Ko‘plab ertaklarim izda uchraydigan odam zod du shm an- 
lari — devlar, jinlar, yalm og'iz kam pirlar, ajdarlar huzuriga 
odam zod borganda, ularga salom berganida „ G a r salom ing 
b o lm ag an d a ikki yamlab bir yutardim “ , degan gapni qiladilar. 
Y uqorida eslab o ‘tganim izdek, salom -alikni dillariga jo qilib 
olgan bolalar hech qachon kam bo‘lmaydilar.
Inson ham isha biror qarorga kelishi, fikr bildirishi, gapi- 
rishi u ch u n dilidagi so ‘zining n ech o g ‘lik to ‘g ‘r i- n o to ‘g ‘ri 
ekanligining m ag‘zini chaqib, so‘ngra aytishi lozim. Aksincha, 
o ‘y la m a y -n e tm a y , o g ‘ziga kelgan gapni ay tsa, d o ‘stlari, 
m uallim lari, odam lar o ‘rtasida izza bo‘lib qolishi hech gap 
emas:
(Y ylam asdan so ‘zlash qanday?
M enim cha, bu m um kin em as.
O dam o ‘ylab so‘zlaydi,
0 ‘ylam asang so ‘z unmas.
O bylam asdan so ‘zlagan so ‘z 
O dam ni qilar xafa.
Yo‘q, bugina em as, quruq valdirayveradigan bola „Q uruq 
so‘z quloqqa yoqm as“ deganlaridek, o ‘z in i-o ‘zi hijolat qiladi, 
el o ‘rtasida uyatga qoladi:
So'zi
lop-lop, havoyi,
So‘zining yo‘q m ag‘iz-m oyi.
Shunday bola so'zin el 
Degan puchak, quruq yel.
Yoqm as degan quloqqa,
Bormas degan uzoqqa.
M ehnatkash xalq to ‘g‘ri so‘zlaydiganlarni, o lrnida gapira- 
diganlarni bog‘bonga va u parvarish qiladigan daraxtga ham
qiyoslaydi:
Egri shoxni bog'bon ham
Kesib tashlar ko‘rgan dam .
Shu sabab to ‘g‘ri o ‘zar,
Egri esa ozar, to ‘zar.
Bunday g‘oya bir qator ertaklarda, rivoyatlarda ham ilgari 
surilgan. Luqm oni H akim bilan bogMiq „Sukunatning xosiyati“ 
rivoyati necha asrlardan beri kenja avlod tarbiyasida m uhim
o ‘rin egallab keladi:
18


„ Luqm oni Hakim kunlardan bir kuni hazrati Dovudning 
oldiga boribdi. Dovud odatdagidek, sovut, zirhli kiyim lar 
tayyorlash, y a’ni tem ir-tersaklar orasida ishlab o btirgan ekan.
L u qm o ni H akim du nyoga kelg an idan bu yo n b u n d ay
ustaxonaga kirm agan, bun day kiyim larning tayyorlanishini 
ko‘rm agan ekan. Shu bois bunday zirhli kiyim lar qanday 
ekanligini, uni kim lar kiyishini so‘ram oqchi b o ‘libdi. A m m o 
ustozi „A w al o ‘yla, keyin so‘yla“ , „Sabr qil — sabrning tagi 
o ltin “ , deb o ‘rgatgan ekan. Shunga am al qilib, sabr qilibdi. 
K iyim ning tayyor b o ‘lishini kutib turibdi. H azrati Dovud 
kiyimni tayyorlab, kiyib olibdi-da, shodlanib Luqm oni H a- 
kimga shunday debdi:
— L uqm oni H akim , m ana ko‘rdingizm i, m en sovuq 
tem irdan qanday issiq kiyim tayyorladim. Buni kiyib, bem alol 
jangga kirib, bosqinchi dushm anning dodini berish m um kin.
Bu gapni eshitgan Luqm oni Hakim: „Sukut qanday buyuk 
aqllilikdir. U stozim ning aytganini qilib, sukut saqladim -da, 
q o ‘pol xatodan saqlandim “ , debdi ichida.
H ar bir bola ilmli, uquvli, kasb-hunarli bo‘lib kamol 
topishi lozim. Agar inson bunday xususiyatlarga ega b o is a , 
birinchi navbatda o ‘zi hayotda qiynalmay, o ‘zgalarga muhtoj 
b o ‘lm ay u m r kechiradi. Ikkinchidan, bunday insonlar ham 
o ‘z oilasini qiynalmay boqadi, ham ona-Vataniga ko‘mak beradi. 
Xalq bejiz bu haqda quyidagi m aqollarni to ‘qimagan:
Bilim — kuchda,
Kuch — bilim da.
G o 'zallik — ilm -u m a ’rifatda.
Davlat tugar, bilim tugamas.
Ilm — aql bulog‘i,
Aql — yashash chirog‘i.
llm lining so‘zi — o ‘q,
Ilm sizning so ‘zi yo‘q.
O ltin olm a, bilim ol,
Bilim olsang, bilib ol.
H unar oshatar, m ehnat yashnatar.
H unari hom ing oltin bilagi bor.
X alqim iz m ardlarni yoqtiradi. Shu bois u ming yillar 
jarayonida m illion m arta qayta-qayta sinovdan o ‘tkazib, bu
19


haqda ta ’sirli, foydali, h ar bir inson am al qilsa, ibrat olib 
yashasa, aslo dard qolmasligi m um kinligi to ‘g ‘risida yuzlab 
m aqollar to ‘qigan.
M ehnatkash xalq ham isha yaxshilikka intilgan, kurashgan. 
0 ‘zidan yaxshi nom qoldirish uchun tinim siz izlangan, chora 
topgan, maqsadiga erishgan. M ana bu maqolga e ’tib or bering:
Yigit borki, yetti pushtigacha nom i qolar,
Yigit borki, kunda nom i y o ‘qolar.
Bu maqolga am al qilib, xayrli ishlam i qilgan, yaxshi, 
ibratli oila qurgan, ona-V atan uchun kurashgan, kerak b o is a , 
jangga kirib m ardlik, dovyuraklik ko‘rsatgan odam ning nom i 
el og‘zida doston b o ‘ladi, tildan tilga, avloddan avlodga, 
bobodan bobokalonga m eros b o iib o ia d i. Aks holda dong 
ta ra tis h , o d a m la rn in g o lq ish -ra h m a tig a m u y assar b o ii s h
o ‘rniga, yom onotliq b o iib , el-yurt nafratiga uchrab badnom
b o iadi:
„Vatani borning — baxti bo r“ , „T u g ilg an ye ring — vata- 
ning“ , ,,Ot aylanib q o zig in i to p a r“ , „Vatansiz inson — kuysiz 
bulbul“ , „ K o in in g otini b alig i chiqarar“ , „Baliq suv bilan 
tirik, odam — el bilan “ , „Bulbulga bog‘ yaxshi, kaklikka to g‘“ , 
„ H a r ko‘katning o ‘z suygan tu p ro g i b o r“ , „H ar toycha o ‘zi 
suv ichgan b u lo g in i m aqtar“ , „ H a r gulning o ‘z isi bor, har 
elning o ‘z tusi b o r“ , „Q ush ham ketsa keladi, o ‘z elini sevadi“ 
va hokazo.
E ’tibor bergan b o isan g iz yuqorida „T u g ilg an ye ring — 
vataning“ , degan m aqolni tilga olib o id ik . D em ak, insonning 
tu g ilib o ‘sgan joyi, ya’ni kindik qoni to ‘kilgan m askan uning 
vatani ekan. Shuning uchun bu m uqaddas diyorni sevish, 
e ’zozlash, qadriga yetish, uning tinchligi, osoyishtaligi, g o ‘zal- 
ligi, obodligi uchun kurashish lozim.
Insonning o ‘zi, uyi — oilasi, ona-V atani tinch b o is a , 
bu bitm as-tuganm as shodlik, baxt. M ana shu baxt uchun 
kurashish g‘oyasini kichkintoy qalbiga singdirib borish foyda­
dan xoli b o im ay d i. Shu nuqtayi nazardan qaraganda quyidagi 
maqol m uhim tarbiyaviy aham iyat kasb etadi:
O na yurting om on b o isa ,
Rangi ro ‘ying som on b o im a s.
Tirik jo n borki ovqat yeydi. Ovqat iste’mol qilmaydigan 
jo nzotnin g o ‘zi yo‘q. Insonlarning oziqasi yer bilan. Yerga
20


ishlov berish, m ehnat qilish orqali g‘alla, sabzavot, ziravor 
ekinlari yetishtiriladi. Buning uchun hosili yigrishtirilib olingan 
ye m i dam olsin, o ‘ziga ko‘p kuch to'plasin, keyingi yilda 
m o ‘l-k o ‘l hosil bersin, degan niyat bilan kuzda haydab-chopib 
q o ‘yiladi. Shu ish b o ‘lmasa, yaxshi natijaga erishish mum kin 
emas. Buni bolalar kichikliklaridan bilib olm oqliklari lozimligi 
„Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydam asang, yuz hayda“ 
maqolida ilgari surilm oqda.
H ayotda kuzatgan bo 'lsang iz b archa jo n z o tlarn in g o ‘z 
uyi, ini, uyasi b o la d i. H atto ch u m o lilar, arilar ham o ‘z 
uyasiga ta lp in a d i, to p g a n -tu tg a n la rin i uy lariga ta sh iy d i. 
Q u sh larn i-k u q o ‘yavering. Bir rivoyatda qadim p o d sh o h - 
lard an biri bulbulning ovoziga xushto r ekan. Y on-atrofdagi 
m askanlardan birorta ham bulbul top a olm abdi. N ihoyat o ‘zga 
y u rtd an b ir bulbulni tu ttirib kelib, qafasga soldiribdi. Bulbul 
ozo d , erkin qush b o ‘lganligi u ch u n , o ‘z uyidan, avlod- 
ajd o d id an ju d o b o ‘lganligi u ch u n unga sh o h n in g berilib 
parvarish qilishi-yu m uh abbati yoqm as ekan. U o ‘z elini, 
qav m -q arin d o sh in i sog‘inganidan yuragi dardga, qonga to ‘la 
ekan. Jo n iv o r qalbidagi d ard -alam larin i q o ‘shiq qilib aytar 
ekan. P odshoh esa, bulbulning d ard li q o ‘shig‘ini tinglab 
ro h at q ilar ekan.
O radan yillar o ‘tib, bulbul qafasdan asta boshini, so‘ngra 
tanasini chiqarib olibdi-da, o ‘z eli — to ‘dasi to m o n parvoz 
qilibdi. YoMda unga sham ol duch kelib:
— Bulbuljon, qayoqqa ketyapsan? — deb savol beribdi.
Bulbul unga:
— 0 ‘z uyimga, qavm imga ketyapm an, — deb javob qayta- 
ribdi.
— 0 ‘z eling, u yerdagi uylar, dov-daraxtlar, maysazorlarga 
o ‘t ketdi, kuyib vayrona b o id i. YoNingni boshqa tom onga 
0
‘zgartir, — debdi shamol.
— Yo‘q, shamol! Dem ak, sen hali yurt, vatan, kindik 
q oning to ‘kilgan joy har kim uchun ju d a m uqaddas va 
m o ‘tabar ekanligini bilmas ekansan. M en tu g ilib o ‘sgan go‘sha 
b o ‘stonm i, vayronam i, u m ening joyim , Vatanim. M en o ‘sha 
vayronani, kultepani deyman! — deb o ‘z y o iid a davom etgan 
ekan.
H ayotda insonning tanasi sog‘ b o is a , ju da ko‘p yutuqlarni 
q o ig a kiritadi. Xalq xuddi shu fikrni ilgari surib: „S ogiiging
21


— boyliging“ , „SogMikda xo‘rlik yo‘q “ , ,,Sog‘ aql — bol aql“ , 
„ Boylikning boshi — sogllik“ , „Bola sogMigi — o n a sog‘ligi“ , 
„Е1 sogligi — vatan boyligi“ , „Tansihatlik — tu m an boylik“ 
kabi maqollarni yaratgan.
O na-V atanni bor qiladigan, elni boy-u badavlat qiladigan 
ham odam . U sogNom, esli-hushli boMsa, o ‘qim ishli, m eh n at­
kash elsevar b o ‘lsa, bu Vatan boyligi hisoblanadi. Chunki 
bunday odam hayotda o ‘z o ‘m ini topib yashaydi. Agar o ‘quv- 
chi b o is a , xushxulq b o la d i, m aktabda a ’loga o ‘qiydi, yurish- 
turishda tengdoshlariga o ‘m ak, ibrat nam unasini ko‘rsatadi, 
kichiklarga m ehribonchilik qiladi, kattalarning yum ushlarini 
ado etadi. Agar u oilali b o is a oilasiga yaxshi qaraydi. Bola- 
larining tarbiyasiga e ’tibor beradi. 0 ‘zi m ehnat qilayotgan joyida 
o ‘z ishining ustasi b o la d i. O ila, el, V atan u ch u n qay- 
g lu ra d ig a n b o l a d i .
B u nd ay k ish ila r y u q o rid a t a ’k idlab 
o lg an im izd ek , vatan boyligi hisoblanadi. Bu sifatlarga ega 
bo lm ag an lar esa na o ’ziga, na oilasiga, na ona-V ataniga foydasi 
tegmaydi. U lar xor-zorlikka m ubtalo b o la d ila r va quyidagi 
rivoyatdagi ishyoqmas, dangasa, birovdan qom iga ovqat tilab 
yeydigan tanbalga aylanib qoladilar:
0 ‘tgan zam onda bir kam bag‘al-qashshoq donishm andning 
oldiga kelib:
— O taxon, yeyishga nonim , kiyishga kiyimim yo‘q. Juda 
qiynaldim , nim a qilishimni bilm ay qoldim . Endi qayerga borib 
,,dod“ desam ekan? — debdi.
D onishm and chol:
— Sen kam bag‘alm isan? — desa, u:
— Ha, bola-chdqalarim ham , o ‘zim ham ochm an, qiynalib 
ketdik, — deb nihoyatda zorlanibdi.
D onishm and chol:
— X o‘p, b o lm a s a menga o ‘ng q o lin g n i sot, necha pul 
be ray? — desa, haligi yigit:
— Yo‘q, o ‘ng q o lim o ‘zimga kerak, sotm aym an, — debdi. 
Shunda donishm and chol:
— B olm asa o ‘ng ko‘zingni sot, — debdi. Yigit:
— Nega men o ‘ng ko‘zim ni sotar ekanm an, u menga 
doim o kerak, — debdi.
D onishm and chol shu tarzda yigitning tan a a ’zolarini 
birm a-bir ,,sotgin“ deb aytib chiqibdi. Yigit ,,yo‘q “ javobini 
qaytaravergach, donishm and chol yigitga:
22


— Ha, to ‘rt m uchang sog‘ boMsa, turm ushdan zorlanib 
nim a qilasan? Kishining tan-joni sogMigi — tum an boyligi- 
ku! ,,Sog‘ tanda — sog‘ aql“ deb bekorga aytishmagan. Sog‘ 
boMsang h ar qanday ishni bajarishga qurbing yetadi, qoMing- 
dan keladi, kuning o ‘tadi, — deb javob bergan ekan.
X alq m aqo llarida yaxshilik, halollik, to ‘g‘rilik ham da 
rostgo‘ylik ulugManib, yom onlik, yolg‘onchilik va qalloblik 
qoralanadi.
Yuqoridagi sharhlardan ko‘rinadiki, xalq m aqolini qoMlab, 
yetti oMchab bir kesib yashagan inson hech qachon kam 
boMmaydi.
Hozirgi paytda ham m aqol janri takom illashib, bolalarning 
ong-tushunchalarini rivojlantirishga xizmat qilm oqda.

Download 9,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish