Mamasoli jumaboyev

1 Sahof bozor — 
kitob bozori.
132

---

— O n a jo n , kitobingizni sotasizmi?
— H a, s o tu rm a n , j u d a yaxshi kitob.
Yigitcha uning qoMidan kitobni olib, varaqlay boshladi. Bu 
— Forobiyning „ Fasusi a l- h ik a m “ degan kitobi b o llib, Arastu- 
ning „ M o b a ’dat ta b ia t“ degan kitobiga yozgan sharhi edi. 
Husayn shu m ahalgacha „ M o b a ’dat ta b ia t“ ni bir necha m aro - 
taba o ‘qigan b o 1 Isa ham, sira tushunm agan edi. M ana endi uning 
kalitini topdi. F orobiy ulugk y u n o n hakim ining j u d a chigal 
falsafiy m ulohazalari m a g ‘zini chaqib bergan edi.
*
*
*
S o m o n iy la r shajarasining s o ‘nggi b u to g ‘i b o ‘lgan podsho 
N u h binni M a n su r kasalm and o d a m edi. Buxoroning m a s h ­
h u r tabiblari uni davolash bilan ovora edilar. Biroq hech 
birining bergan d o r i- d a r m o n i to jd o r b e m o rg a kor qilm as, 
dardini yengillatmas edi.
P o d s h o d e v o n m a ’m uri b o ‘lgan m a r h u m A b d u llo n in g
o ‘g ‘li H usayn tabibi hoziq b o ‘libdi, de ga n xabarni eshitib, 
uni darhol huzuriga chorlatdi.
S a ro y o ‘lik c h iq q a n uyga o ‘xshaydi. A ’y o n la r, saroy 
am aldorlari, soqchilar o y o q uchida yurardilar, bir-birlari bilan 
shivirlashib gaplashardilar.
S a r o y v a z iri 
H u s a y n n i q o ‘l id a n u s h la b , q i li c h l a r i n i
y a la n g ‘o c h la b yelkalariga q o ‘yib tu rg a n s o q c h ila r o rasid a n
olib o ‘tdi va e n g ichka rida gi b ir x o n a oldiga olib borib 
t o ‘xtatdi. E sh ik n in g ikki t o m o n i d a chiroyli ikki t u r k m a n yigit 
s o q c h ilik qilib tu ra r d i. V a z ir b a r m o g ‘i b ila n s h u ye rd a
t u ris h n i b u y u rib , o ‘zi x o n a ichiga kirib ketdi. O r a d a n b e s h - 
o ‘n d a q iq a o ‘tg a c h , e shik o c h ilib , yosh h a k im n i ichkariga 
ta k lif e tdilar. Ib n S in o u z u n , r a n g - b a ra n g oynali d a r c h a d a n
xira n u r tushib tu rg a n , shiftlari m uza y y a n , devorlari o ‘y m a -
k o r x o n a g a kirib, t o ‘rdagi ip a k t o ‘s h a k u s tid a y o stiq q a
su y a n ib o ‘tirg a n r a n g p a r kishiga t a ’zim qildi. S o 'n g r a u n in g
ishorasi bilan t o ‘sh a k y o n ig a b o rib , c h o ‘kka tu sh d i. Y osh 
h a k im n in g x ip c h a g in a ga vdasini tik tu tis h i, dadil b o q ish id a n , 
tip - tin iq nurli y u z id a n , k a tta -k a tta k o ‘z laridan kam tarligi va 
s h u b ila n birga o ‘ziga ishonganligi bilinib tu ra rd i.
N u h binni M a n su r savqi tabiiy bilan o ‘z huzurida ulug6 
iste’d o d egasi b o l g a n bir h akim o'tirganini payqadi va uning 
s h a ’niga m u n o sib m u o m a la qilib, hol-ahvol s o ‘radi. Ibn Sino
133

---

o ‘zini yaxshi tutib, uning savollariga sh o sh m a y javob berdi. 
U p o d sh o n in g kasali n im a ekanligini ta b ib la rd a n eshitgan 
b o ‘ls a - d a , o ‘z h a m k a s b l a r in i n g o d a ti g a m u v o fiq , keskin 
harakat bilan tojdor b e m o rn in g tom irini ushlab k o ‘rdi. U o ‘z 
oldida M o v a ro u n n a h rn in g podshosi em as, balki oddiy kasal 
kishi yotgandek, uning sarg‘aygan yuziga tikilar, tilini k o ‘rsa- 
tishini s o ‘rar, p o d s h o n in g s h a ’niga n o m u n o s ib d e k savollar 
berardi. (Bir n echa xil kasali b o 'lg an binni M a n su r bavosil 
kasaliga h a m m ubtalo edi.) Saroy vaziri podsho hu z u rid a o ‘zini 
shu qa da r sokin va betakalluf tutgan hakim ni birinchi m arotaba 
k o ‘rishi edi.
Ibn Sino p odshoning javobini tinglab, peshanasini ushla- 
ganicha o ‘ylab qoldi. Keyin a c h ch iq ovqat, ichkilik ichmaslikni, 
ko ’proq shirguruch yeb, h o ‘l m eva iste’m ol qilishni tayinlab 
o ‘rnidan turdi:
— Z o ti oliylari, bandalariga ijozat bersinlar, k e c h q u ru n
d o ri tay y o rlab y u b o rg a y m a n . K o ‘p r o q t a r m e v a iste ’mol 
qilsinlar, a m m o Buxoro mevasi janoblariga zararlidir. M evani 
S a m a r q a n d d in keltirib yesinlar. — Ziyrak tabib o ‘z ining xulq- 
atvori saroy vazirida noshiyista t a ’sir q o ldirganini payqagan 
edi. — Agar h u rm a t shartlarini joyiga keltirolmagan b o ‘lsam , 
afv etgaylar.
Binni M a n su r bilinar-bilinm as jilmayish bilan u n d a n xafa 
b o l m a g a n in i bildirgandek bo'ldi. Yosh h akim t a ’zim qilib, 
orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
Bir h a f t a d a n k e yin s a ro y g a k e lg a n Ib n S i n o d o r i -
d a rm o n la r i b e m o rg a yaxshi t a ’sir qilg a n in i k o ‘rdi. Rangi 
tozargan binni M a n su r uni oc h iq c h e h ra bilan qarshi oldi 
va yosh tabibdan beh a d m in n a td o r b o ‘lib, n im a tilasa berishga 
tayyor ekanini aytdi. Yosh tabib uning oldida tiz c h o ‘kib, 
im k o n xorijida b o ‘lgan bir narsani s o ‘ragandek q o 'rq ib , past 
to v u sh bilan:
— M enga saroy kitobxonasida m u to la a q ilm oqqa ijozat 
bersalar bas, — dedi. — M enga pul kerak emas.
— Barakalla! U m r im d a puldan ilm -urfonni yuqori q o ‘ya- 
tu rg a n o d a m n i b irinchi k o ‘rishim. — P o d s h o iljayib u n in g
iltimosini ba jo n -u dil qabul qilganini izhor etdi. S o ‘ngra saroy 
vaziriga qarab dedi: — Kitobdorga aytib q o ‘ying, Ibn Sinoga 
h a r kun kitobxonada m ashg‘ulot o ‘tk a z m o q q a ijozat berdim .
Vazir in d am a y bosh egib q o ‘ydi.
134

---

X asrda b u tu n O lrta Osiyo, E ron va Afglo nisto n d a tengi 
b o ‘l m a g a n
B u x o r o k u t u b x o n a s i d a q a d im g i Y u n o n i s t o n ,
H indiston h u k a m o la rin in g arab tiliga taijim a qilingan asarlari 
saqlanardi.
O p p o q soqoli k o ‘ksiga tushgan kitobdor Ibn Sinoni m a m -
nunlik bilan qarshi olib, o ‘z q o ‘l ostidagi boyliklar bilan uni 
tanishtirib chiqdi. H a r bir hujrada bir fanga doir kitoblar 
sa q la n a r, q a t o r - q a t o r s a n d iq la r kito b bilan liq t o ‘la edi. 
K ito b d o r h a r b ir h u jra n in g qulfini och ib , b u n d a q a n d a y
kitoblar borligini aytar edi, u sandiq o c hib n o d ir q o ‘lyozm a 
asarlarni k o ‘rsatar ekan, Ibn Sinoning k o ‘zlari yaltirardi.
— Q a d r d o n o ta , m e n e n d i sizga h a r k u n m e h m o n
b o ‘lg‘a y m e n , — dedi u hayajonlanib.
— M a m n u n iy a t bilan sizga kitobxonaning t o ‘ridan joy 
b e rg a y m e n . Sizga h e c h b ir b u x o ro lik n in g q o ‘li teg m a g an
kitoblarni topib bergaym en.
J o m e peshtoqi ostidagi m a r m a r supa ustida ikki kishi 
gaplashib o ‘tirardi. U larning biri m o sh -g u ru c h soqolli, boshiga 
olifta qilib misqoli salla o ‘ragan o ‘rta yoshli kishi. Ikkinchisi 
esa, o p p o q soqoli ko ‘kragiga tushgan, q uyuq qoshlari q o rdek 
oqargan chol. U n in g qoshlari chim irilgan, k o ‘zlari o ‘qrayib 
qaraydi.
— Taqsir, qarigan c h o g ‘ingizda d u n y o n in g g ‘a m ini yeb na 
qilursiz? — dedi o ‘rta yoshli kishi. — H a m m a ishni bizga q o ‘ya- 
vering, o ‘z jo n ingizning ro h atid an b o ‘lak narsani o ‘ylamang.
— X o ‘p gapirasiz-da, m ulla Sadriddin, d u n y o n in g buzulib 
ketayotganini k o ‘rganingdan keyin ko ‘ngil q a n d a y tinch b o ‘l- 
sin. Axir k o ‘rib turibsiz, yoshlar qariyalarni h u rm a t qilm ay 
q o ‘ydi, o ‘rta d a n s h a rm -h a y o k o ‘tarildi. — H a r b ir davrning 
miyasi aynib qolgan chollariga xos shikoyatdan s o ‘ng M a g ‘o - 
q iatto ro n m achitining im om i c h u q u r x o ‘rsinib q o ‘ydi.
— M adrasalarda ilmi h o i 1 o ‘gay o ‘g ‘il holatiga tushib qoldi. 
Yoshlar masoili diniya em as, hikm a t, m a n tiq , ilmi riyoziy 
va hokazolarga qiziqadurlar. Lavhlari ustida Q u r ’o n em as, 
m ash o y ix la rn in g kitoblari e m a s, balki m ajusiy o lim la rn in g
kitoblarini k o ‘ra d u rm a n . Afsuski, saroy a h lid a h a m dinga 
r a g ‘b a t q o l m a d i. S a ro y k ito b x o n a s i y o s h la r n in g m iyasini