Mamasoli jumaboyev

Alisher Navoiy
( 1 4 4 1 -1 5 0 1 )
0 ‘zbek xalqining ulug‘ m a ’rifatparvari, m utafakkiri va 
buyuk shoiri A lisher N avo iy ijodida y o sh lar tarbiyasiga 
bagishlangan sahifalar nihoyatda ko‘p. U bolalarni ilm -hu nar 
egallashga, m ehnatni sevishga undaydi, bu ilm va hunarni 
xalq, vatan m anfaatlari y o iid a sarf qilish zarurligini alohida 
uqtiradi.
N avoiyning fikricha, ilm -fanni egallash uchun yoshlikdan 
boshlab astoydil o ‘q ish -o ‘rganish kerak: „Y oshligingda yig‘ 
ilm ning m ahzanin, qarigan chog‘da sarf qilgNl ani“ — shoir- 
ning shiori ana shunday. U yoshligidan o ‘qishga beriladi. 
Bolaligidanoq kokp she’rlarni yodlaydi. Jum ladan, Farididdin 
A ttorning „M antiq ut-tay r“ („Q ush n utqi“ ) asarini qayta- 
qayta o ‘qib, yod oladi. Alisher Navoiy davlatda yuqori m ar- 
tabaga erishgach, m aktab va m aorif ishlarini rivojlantirishga katta 
aham iyat berdi. U bolalarni o ‘qitish va tarbiyalash uchun 
m aktablar ochish va m adrasalar qurishda g‘am xo‘rlik ko‘rsatdi. 
Alisher N avoiy A strobodda surgunda yurganida d o ‘sti, podshoh 
Husayn Boyqaroga yozgan xatida o ‘g‘il va qiz bolalar uchun 
m aktablar ochishni talab qiladi. Shaxsan o ‘zi m adrasalar 
q u rish d a ta sh ab b u s k o ‘rsatg an i b u n in g y aqq ol d alilid ir. 
N avoiyning fikricha, m aktab xalqqa nu r keltiradi, unga to ‘g‘ri 
y o i ko‘rsatadi, bolalarni bilimli qiladi. U o ‘zining ,,Ixlosiya“ 
m a d ra sa si y o n id a m a k ta b o c h ib , b o la la rn i o 'q itis h va 
tarbiyalash uchun zarur sharoit yaratadi. Buning uchun o ‘z 
hisobidan lozim b o ig a n m ablag‘ni ajratadi.
N avoiy o ‘qituvchini quyoshga o ‘xshatadi. Q uyosh o ‘z 
atrofidagi yulduzlarga nur sochganidek, m udarris „abjalxona- 
lar“ ni yoritadi, hali ilm dan bexabar b o ig a n toliblarni ilm 
nuridan bahram and etib, m a’rifat beradi, deydi.
80

---

A lish er N av o iy ilm - m a ’rifat, t a ’lim -ta rb iy a h aqid agi 
fikrlarini badiiy asarlarida kom il inson lar sifatida tasvirlangan 
ijobiy obrazlari orqali bayon qiladi. N avoiy aql kuchiga 
cheksiz isho nad i, ilm -fan n in g xislati, qudratiga ju d a katta 
bah o beradi.
Buyuk shoir bolalar tarbiyasiga oid fikr-m ulohazalarini 
„H ayrat ul-ab ror“ , „F arhod va Shirin“ , „Layli va M ajnun16 
kabi dostonlarining ayrim boblarida keng bayon etadi. „H ayrat 
u l-ab ro r“ („Yaxshi kishilarning hayratlanishi“ ) falsafiy-ta’li- 
miy dostondir.
Shoir dostonda saxiylik, odob va kam tarinlik, ota-onaga 
hurm at, rostgo‘ylik va to ‘g‘rilik, ilm ning foydasi va m ashaqqat 
chekib bilim olgan kishi baxt-saodatga erishajagi haqidagi 
falsafiy qarashlarini keng bayon etadi.
„F arhod va Shirin“ dostonida shoir chin sevgi va vafo, 
d o ‘stlik va sadoqat, m ehnat va ijodkorlik, vatanparvarlik ham da 
qahram onlik g‘oyalarini tarannum etadi. D ostonning ko‘pgina 
boblari b olalar va y oshlar hayotiga, ularnin g tarbiyasiga 
bagishlangan. Shoir Farhodning bolalik ch o g larid an o q ilm- 
hunarga, m ehnatga katta m uhabbat bilan qaraganini zo ‘r 
m ahorat va chuqur samimiyat bilan tasvirlaydi.
Farhod yoshlik c h o g id a n o q jud a aqlli, zehnli bola b o ‘lib 
o ‘sadi. U m aktabda zo ‘r havas va qunt bilan o ‘qiydi. Tabiiyot, 
m atem atika, m antiq kabi fanlarni tez o ‘rganib oladi. Yosh 
Farhodning ilmga b o ig a n havas va m uhabbatini sezgan ota- 
onasi uni har jih atd an rag‘batlantiradilar. Jahonning m ashhur 
olimlari Farhodga turli fanlardan saboq beradilar. N atijada eng 
murakkab va pinhoniy ilm lar unga o ‘z sir-asrorini nam oyon 
etadi. U qunt va chidam bilan o ‘qib, bilim don va zukko inson 
b o lib yetishadi.
Alisher N avoiyning „F arhod va S hirin“ dostonida ilgari 
surilgan yuksak insoniy xislatlar, insonparvarlik g‘oyalari yosh 
kitobxonlar m a’naviyatiga ham ch uq ur ta ’sir etadi, ularni 
xalq, vatan uchun m unosib inson b o lib yetishishlariga xizmat 
qiladi.
Buyuk sh oir o ‘qish va tarbiyaga d o ir fikrlarini „Layli 
va M ajn u n “ d o sto n id a ham ilgari surgan. Yangi m aktablar 
bin o qilish g ‘oyalarini ta r g lb etgan N avoiy m aktablarda 
o ‘g‘il b olalar bilan bir q ato rd a qizlarn in g ham o ‘qishini orzu 
qiladi.
6 — B o l a l a r a d a b i y o t i
81

---

Alisher Navoiy Farhod, Qays, Iskandar va boshqa ijobiy 
obrazlar vositasida kam olotga yetish bosqichlarini tasvirlab, 
bolaning voyaga yetishida tarbiyaning katta kuch-qudratga ega 
ekanligini alohida uqtiradi.
S h o irn in g
1 5 0 0 -y ild a y a ra tg a n „ M a h b u b u l- q u lu b “ 
( „ Ko‘ngillarning sevgani“ ) asarida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy- 
ta ’limiy qarashlari chuqur bayon etilgan. Navoiy insondagi 
ijobiy fazilatlarning nam oyon b o ‘lishida halollik va soddalik, 
samimiylik kabi fazilatlar asosiy omil ekanligini ta ’kidlaydi. Bu 
xislatlar esa m ehnatga m uhabbatning natijasi sifatida talqin 
etiladi.
„M ahbub u l-qulub“ uch qism dan iborat. Birinchi qismi 
„Xaloyiq ahvoli va a fo li va atvorining kayfiyatida“ , ya’ni 
kishilarning ahvoli, fe’l-atvori va gap-so‘zlarining aham iyati 
haqida b o lib , bunda N avoiy donishm and va m urabbiy, ulkan 
m adaniyat arbobi sifatida ilm -fan, san 'at va adabiyotning 
aham iyatini targ ‘ib etadi, m alakali, iqtidorli m uallim larni, 
olim lam i, shoirlarni, san ’atkorlam i m aqtaydi, ularni hurm at 
qilishga va qadrlashga chaqiradi. 0 ‘qish ham , o ‘qitish ham og‘ir 
va mas'uliyatli ish, u qunt, havas va m ehnat talab qiladi, 
deb uqtiradi shoir. Bu o brinda m urabbiylarning halol xiz- 
m atlarini alohida ta'kidlaydi.
H aq yoMinda kim sanga b ir h a r f o 'q itm is h ranj ila, 
A ylam ak b o ‘lm a s a d o a n in g h a q in yuz ganj ila.
Kitobning 2-qismi axloqiy masalalarga bag‘ishlangan. U nda, 
asosan, yaxshi fazilat va y o m on illatlar tah lil qilinadi. 
T o ‘g‘rirog‘i, shoir komil insonga xos b o ig a n odob-axloq 
haqida gap yuritadi. M asalan, qanoatni olaylik. N avoiy qanoatli 
odam larni m aqtaydi, ularga havasi keladi. Kimki qanoatli 
bo‘lsa, unday odam ni el ardoqlashini, e ’zozlashini ta ’kidlaydi. 
M utafakkir qanoatni bir buloqqa — chashm aga o ‘xshatadi. 
Negaki, buloq suvini qancha olgan bilan u qurim aydi, u bir 
xazinadirki, undagi boylik sochilgan bilan kam aymaydi. U bir 
ekinzorki, urug ‘i izzat va shafqat hosilini beradi. U bir 
daraxtdirki, unda hurm at mevasi bordir. Bu bobda sabr, tavoze’ 
haqida ham ko‘p ibratli gaplar aytilgan.
Asarning „Turli foydali m aslahatlar va m aqollar“ , deb 
nom langan 3-qism ida ko‘proq o ‘qish, ilm olish, kasb-kor egasi 
b o ‘lish singari masalalar o ‘rtaga tashlanadi.
82

---

A lisher N avoiy o ‘z asarlarid a xalq o g ‘zaki ijodidan, 
ayniqsa, m aqollardan samarali foydalanish bilan birga, o ‘zi 
ham ta ’lim-tarbiyaviy aham iyatga ega bo'lgan ko‘plab hikm atlar 
yaratdi.